ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص: 17

ص: 18

فارس مى ريزد. (1) 2 گاهى اين دو رودخانه طغيان كرده و كمبود بارش و بارندگى را برطرف مى سازد، زيرا بارش متوسط سالانه در آن جا 250 ميلى متر است. رودهاى كوچك ديگرى از جمله دياله، زاب صغير و زاب كبير نيز از عراق مى گذرد. در سواحل اين رودها كشاورزى، به ويژه كاشت نخل هاى خرما و انواع ميوه، رونق دارد. شايان ذكر است كه از تمامى خاك عراق تنها 3% آن قابل كشت است. (2) 3 دجله و فرات از دير باز سرچشمه حيات و تمدن بوده و تمدن شكوفاى بين النهرين ميان اين دو رود شكل گرفته است و در حقيقت، آبادانى، شكوه و برپايى اين سرزمين در گرو اين دو رود است. از ديرباز كناره هاى اين دو رود و ميان آن ها سرزمين هاى پست و حاصل خيزى وجود دارد كه زندگى مردم اين منطقه را تأمين مى كرد. و البته گاهى نيز سيل هاى خروشان بنياد همه آن ها را برمى انداخت. (3) 4 امروزه، سدهاى احداث شده بر روى دجله و فرات، جريان رودها را مهار مى كند. قسمت شمالى عراق در بخشى كه به نام الجزيره يا جزيره ابن عمر مشهور است و در نزديكى آن شهر موصل قرار دارد يكى از حاصل خيزترين سرزمين هاى عراق است. قسمت هايى از بخش ميانى عراق نيز به سواد مشهور است.

وسعت سرزمين عراق 444474 كيلومتر مربع است و 150/ 427/ 22 نفر جمعيت دارد كه پنجاه و دومين كشور جهان محسوب مى شود. حدود 60% اين جمعيت را شيعيان، 35% را اهل سنت و 3% آن را مسيحيان تشكيل مى دهند. نژاد مردم آن 71% عرب، 18% كرد، 1% ايرانى و 2/ 1% ترك است. زبان رسمى، عربى و 79% مردم با اين زبان، 16% به فارسى و 2% نيز به تركى سخن مى گويند. البته زبان رسمى در مناطق كرد نشين، زبان كردى است. 25% جمعيت عرب هاى عراقى اهل سنت اند. اقليت مسيحى هم عمدتاً در اطراف موصل ساكن هستند. تعداد كمى يهودى در بغداد، يزيدى در شمال عراق و صابئى در بصره پراكنده اند. (4) 5

ص: 19

در تقسيم بندى ادارى، امروزه عراق به سيزده لواء (استان) وسه باديه (منطقه صحرايى) تقسيم مى شود. شهرهاى عمده آن عبارتند از: بغداد، موصل، بصره، كركوك، كربلا، نجف، حلّه، ناصريه، سليمانيه.

سرزمين عراق يا بين النهرين از ديرباز، يعنى حدود شش هزار سال قبل، تمدن هاى كهنى را در خود جا داده و آن را بارور كرده است. تمدن سومرى و أكدى در جنوب و تمدن بابلى در ميانه و آشورى در شمال، كهن ترين فرهنگ ها و تمدن هاى شناخته شده جهان هستند كه در آن سرزمين به بارنشسته اند. (1) 6 نخستين حكومت ايرانى، يعنى ماد، موفق شد تمدن و دولت آشور را، كه امپراتورى مقتدر و مبتنى بر ميليتاريستى و نظامى گرى بود، منقرض و نابود كند و در نتيجه مركز و شمال بين النهرين به قلمرو ايران ملحق شود. حكومت هخامنشى، با هدايت و اقتدار كورش، توانست تمدن ديرينه بابل و حكومت آن را به تسليم وادارد و فرمان آزادى يهوديان بابل را صادر كند. در عصر هخامنشى، عراق به عنوان يكى از ساتراپ هاى (ايالات) ايران زير سلطه آن درآمد. در زمان ساسانيان، در اين سرزمين، كه آن را حيره و «سورستان» نيز مى ناميدند، حكومتى دست نشانده برقرار شد كه ساكنان آن در جنگ هاى ايران و روم به جانب دارى از ايرانيان برخاستند. (2) 7 به هنگام ظهور اسلام در جزيرة العرب و گسترش آن به خارج از مرزها، فاتحان مسلمان سرزمين عراق را در عصر خليفه دوم در پى جنگ هاى متعددى گشودند.

عرب هاى اين سرزمين به اسلام رو آوردند و خود به عنوان غازى و مجاهد در نبردهاى مسلمانان عليه حكومت ساسانى وارد عمل شدند. در عصر خلافت امام على عليه السلام، كوفه پايتخت حكومت اسلامى شد و مركز حكومت از حجاز به عراق انتقال يافت. در اين پايتخت سه جنگ بزرگ جمل، صفين و نهروان به وقوع پيوست. پس از شهادت امام على عليه السلام سرزمين عراق با حكومت سفيانى و مروانى، آبشخور حادثه هاى فراوانى شد.

بزرگ ترين رخداد در اين مكان، واقعه طف و شهادت نواده رسول خدا صلى الله عليه و آله در كربلا بود.

ص: 20

پس از آن، قيام توابين كه در پى ندامت از عدم حمايت به موقع از امام حسين عليه السلام پديد آمد، در آن به شكست انجاميد و خون توبه كنندگان عراقى بر اين سرزمين جارى شد.

حجاج، حاكم مقتدر عراق، تمامى جريان هاى مخالف و معارض با بنى اميه را سركوب كرد و قيام مختار اين سرزمين را با ريختن خون قاتلان امام حسين عليه السلام و يارانش تسلى داد.

او به دست مصعب بن زبير كشته شد و مصعب نيز به دست عبدالملك مروان به قتل رسيد. كوفه و عراق در آخرين سال هاى حكومت بنى اميه، دست خوش حادثه هاى سرنوشت سازى شد. قيام عباسيان در ايران روى داد و سرانجام با پيروزى عباسيان، و استقرار آنان در عراق، اين سرزمين بر شام پيروز شد؛ آرزويى كه ساكنان و اهالى عراق سال ها در انتظار آن بودند. مركز خلافت اسلامى دوباره به عراق بازگشت و ابتدا كوفه، آنگاه هاشميه و سپس بغداد و سامراء تا قرن هفتم به عنوان پايتخت انتخاب شد.

در زمان خلافت هارون و مأمون، بغداد و مرو پايتخت هاى خلافت اسلامى به شهرهاى پر شكوه و با عظمت تبديل شدند. عراق تمدنى درخشان را در قرن سوم در پيش رو داشت؛ تمدنى كه در آن فرهنگ عظيم اسلامى بالنده و شكوفا شد و عراق جايگاه ديرينه تمدنى خود را بازيافت. در قرن هفتم، بغداد پايتخت عباسيان و تمام سرزمين عراق دست خوش تهاجم مغول ها شد و خلافت براى هميشه از عراق رخت بربست و هولاكو، ايلخان مغول، آخرين خليفه عباسى را در بغداد به قتل رساند.

در قرن هاى هشتم و نهم تا دوازدهم هجرى، با ظهور عثمانيان در تركيه، عراق زير سلطه آن دولت در آمد. عثمانيان به علت پاى بندى شديد به مذهب اهل سنت و تعصب نسبت به آن، مشكلات فراوانى را براى زائران عتبات عاليات فراهم مى آورد و با كشور هم جوار خود، ايران، رابطه تيره و خصم آميزى داشت. سرانجام، در جنگ اول جهانى، پس از شكست متفقين، عثمانى همانند بيمارى رو به احتضار تجزيه شد و سرزمين هاى زير سلطه آن استقلال يافت و قسمتى نيز مستعمره دولت هاى اروپايى شد. با فروپاشى عثمانى، عراق زير سلطه انگليس قرار گرفت. پس از چندى، عراق در 1920 م شاهد خيزش جنبش هاى مردمى و استقلال طلبانه عليه انگليس شد. قيام مردم اين كشور به رهبرى روحانيان شيعه، به ويژه آية اللَّه آشتيانى، عليه انگليس اهميت ويژه اى در تاريخ

ص: 21

مبارزاتى مردم عراق داشت. ملك فيصل پس از اين قيام در 1924 م به پادشاهى رسيد و سرانجام سازمان ملل در پى مبارزات مستمر مردمى، در 1947 م استقلال عراق را به رسميت شناخت. با كودتاى عبدالكريم قاسم عليه ملك فيصل دوم و كشته شدن آن پادشاه در 1958 م، در كشور عراق جمهورى اعلام شد و عبدالكريم قاسم به رياست جمهورى رسيد. وى در دوران حكومت خود با كمونيست هاى عراق درگير شد و يك بار هم صدام حسين، كه در آن زمان جوانى 22 ساله بود، او را ترور كرد. اما اين ترور ناكام ماند تا اين كه در 1963 م، عبدالكريم قاسم با كودتاى عبدالسلام عارف كشته شد.

سه سال بعد، عبدالسلام در يك سانحه هوايى به قتل رسيد و برادرش عبدالرحمان عارف به مسند حكومت تكيه زد. در 1968 م حسن البكر با كودتايى عليه عبدالرحمان عارف حكومت عراق را از طريق حزب بعث، به رهبرى ميشل عفلق، به دست گرفت. در 1974 م، با استعفاى حسن البكر، صدام حسين رييس جمهور عراق شد. در 1975 م، قرارداد الجزاير در خصوص تعيين مزرهاى آبى عراق با ايران بسته شد، كه بر اساس آن قرارداد، خط القعر يا تالوگ در اروند رود خط مرزى آبى دو كشور تعيين گرديد؛ با پيروزى انقلاب اسلامى در ايران، صدام با پاره كردن آن قرارداد، مرزهاى ايران اسلامى را دست خوش تاخت و تاز خود ساخت و هشت سال جنگ تحميلى عليه ايران، با پذيرش قطعنامه 598 پايان يافت. عراق در سال 1991 م تهاجمى گسترده به همسايه عرب خود، كويت، انجام داد كه به جنگ دوم خليج فارس معروف است. با تهاجم نظامى امريكا در حمايت از كويت، عراق پس از چندى به ناچار آن سرزمين را تخليه كرد و به مرزهاى اصلى خود بازگشت. سرزمين عراق در اوايل سال 1382 ش. به اشغال مهاجمان ائتلافى يعنى امريكا و انگليس درآمد. اين كشورها به بهانه وجود سلاح هاى هسته اى در آن كشور و نيز نارضايتى مردم اين سرزمين از رژيم ديكتاتورى صدام و تهديد منطقه از سوى او، به اين كار مبادرت ورزيده اند. اكنون پس از سقوط رژيم بعث، يك دولت غير نظامى دست نشانده با نام «دولت ائتلافى» امور حكومت را در دست دارد. با دستگيرى صدام و بسيارى از دولتمردان حزب بعث، اينك عراق تحولات گسترده اى را در پيش رو دارد.

ص: 22

در اين نوشتار آثار و مكان هاى مقدس عراق كه در اصطلاح از آن به «عتبات عاليات» ياد مى شود، ارايه و بررسى خواهد شد. از لحاظ لغوى، «عتبات» جمع واژه «عتبه» است و به آستانه در گفته مى شود؛ جايى كه مماس با زمين قرار مى گيرد.

آستانه در نخستين جايى است كه زائر به هنگام ورود به حرم، برآن قدم مى گذارد.

مجموعه عتبات شامل چهار منطقه است كه در چهار فصل از آن سخن خواهيم گفت.

فصل اوّل: نجف اشرف شامل حرم امام على عليه السلام، و ساير آثار آن.

فصل دوّم: كوفه، شامل مسجد كوفه و مقابر و مقام هاى صحابه و ياران امام على عليه السلام.

فصل سوّم: كربلا، شامل حرم و مرقد امام حسين عليه السلام، شهيدان كربلا و نيز حرم حضرت ابوالفضل عليه السلام.

فصل پنجم: سامراء، شامل مرقد امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام و سرداب غيبت.

فصل چهارم: كاظمين شامل مرقد امام كاظم عليه السلام و امام جواد عليه السلام. و نيز بغداد و مدائن

در پايان لازم است از مؤسسه فرهنگى نشر مشعر و معاونت محترم آموزش و تحقيقات حج كه مقدمات چاپ اين اثر را فراهم آوردند تشكر كنم و تلاش هاى خانم ها عليخانى، حق شنو، جمشيدى، ترك زبان، كه بنده را در اين كار يارى كردند و نيز آقاى محمد رضا انصارى كه اين كار را از ابتدا تا انتها با دقت مطالعه و از نظرات خود حقير را بهره مند ساختند و ويراستار محترم آقاى جواد كامور بخشايش و حروف چينان تلاش گر را قدرشناسم و از حضرت ربوبى موفقيت و سلامتى همه دست اندركاران چاپ اين اثر را خواهانم.

اسفند 1382/ محرم الحرام 1425

اصغر قائدان

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

در زمان طوفان نوح اين جا مكانى مرتفع بود، سپس درياچه اى پهناور در آن شكل گرفت كه به «نى» اشتهار يافت. اين درياچه با گذشت زمان به تدريج خشك شد و به آن «نى جَفّ» گفتند؛ يعنى درياى نى خشك شد. (1) 11 اين منطقه علاوه بر نجف، به نام هاى ديگرى نيز شهرت دارد از جمله الغرى يا غرّيان. غرى به معناى زيبايى است و هر بناى نيكى را غرى گويند. غريان كوفه از آن گرفته شده است. (2) 12 و نيز در وجه تسميه آن گفته اند نام يك يا دو علامت يا بناى بلند بوده كه قبل از اسلام در محل كنونى مسجد حنانه از دور ديده مى شده است. به گفته ياقوت حموى، اين دو علامت يابنا، مانند دو صومعه، در بيرون كوفه نزديك قبر على عليه السلام قرار داشت. (3) 13 لفظ غرى يا غريين در شعر شاعران درباره نجف بسيار استفاده شده است.

كسانى را كه در نجف اشرف ساكن و يا متولد شده اند، عمدتاً غروى گويند. از ديگر نام هاى اين شهر در متون تاريخى مى توان به حدالعذراء، (4) 14 حوار، جودى، (5) 15 وادى السلام، ظهر، ربوه، (6) 16 با نقيا و مشهد اشاره كرد. (7) 17 نجف، به لحاظ موقعيت جغرافيايى، در حقيقت مرز بين شهر و صحرا است. شهر آن كوفه و صحرا نيز شن زارهايى است كه در اطراف، گرما و باد زيادى را براى آن به ارمغان مى آورد و دماى شهر را در برخى زمان ها به پنجاه درجه مى رساند. گرچه شهر نجف همواره به لحاظ آب در تنگنا و سختى بود؛ در بعضى زمان ها از جمله قرن هفتم از آب آن بيست هزار نخل آبيارى مى شد. (8) 18 به گفته ابن جبير، جهان گرد مشهور؛ نجف زمينى است سخت و گسترده و دل باز كه

ص: 27

چشم را از گستردگى و نيكى خود مى نوازد. امروزه شهر نجف، همانند كربلا از دو قسمت شهر نو و كهنه تشكيل شده است. شهر قديم يا كهنه به چهار محله تقسيم مى شود:

1- مشراق 2- براق 3- عماره 4- حويش. شهر جديد در حدود سه دهه اخير ساخته شده و از لحاظ شهرسازى نسبتاً خوب و زيبا با خيابان ها و كوچه هاى وسيع و صاف و فضاهاى سبز فراوان است.

ص: 28

امام على عليه السلام ديوارى نيز پيرامون شهر كشيدند تا امنيت در آن جا برقرار شود. (1) 23 نجف در عصر آل بويه رونق و شكوه فراوانى يافت. پادشاهان شيعى ديلمى در تعمير و بازسازى مرقد و خدمات عمرانى در اين شهر تلاش زيادى كردند. ابوالهيجاء عبداللّه بن حمدان، حاكم شيعى موصل، در 283 ق ديوار پيرامون شهر را بازسازى كرد و درهايى براى آن قرار داد. (2) 24 شيخ طوسى در ابتداى قرن پنجم هجرى، به نجف مهاجرت كرد و با تشكيل مجلس درس خود، آن شهر را به يكى از مركزهاى علمى و فرهنگى شيعى تبديل كرد.

اگرچه يك سده بعد مركزيت علمى آن به حلّه واگذار شد؛ اما اين شهر در پايان قرن هفتم و ابتداى قرن هشتم هجرى، يعنى دوران حكومت جلايريان وايلخانان مغول، دوباره از نظر وسعت و عمرانى و شكوفايى فرهنگى به اوج اعتلاى خود رسيد و ثروت فراوانى كه اين حكومت ها براى توسعه و بازسازى شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهيز مدرسه ها، خانقاه ها، حفر كانال ها، نهرها، و چاه ها به كار گرفته شد. (3) 25 امير فيروز و امير احمد اول، از اميران هند در پايان قرن هشتم، موقوفه هايى را از دكن براى اداره حرم و بازسازى شهر اختصاص دادند.

سلطان اويس جلايرى ضمن آباد كردن شهر، ديوار جديدى پيرامون آن برافراشت (4) 26 و عطاملك جوينى، صاحب ديوان ايلخانان، در 676 ق با حفر كانال هايى آب را به نجف برد. (5) 27 در عصر صفوى، شاه اسماعيل و شاه طهماسب، براى حل مشكل آب شهر نجف، كه باعث از رونق افتادن آن شده بود، نهرهايى حفر كردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند. نهرشاه، كه توسط اسماعيل حفر شد، از يادگارهاى آن دوران است.

ص: 29

سلطان سليمان قانونى، از پادشاهان سنى عثمانى، در آبادانى نجف تلاش فراوانى كرد. او و پادشاهان شيعى صفوى در يك رقابت گسترده به نجف رونق زيادى بخشيدند.

شاه عباس كوشيد تا نجف مركزيت علمى خود را بازيابد و حوزه علميه آن رونق گيرد. او حتى در مذاكره هاى خود با عثمانى ها مى خواست نجف را به ايران ملحق كند ولى وزير عثمانى در پاسخ او گفت: «سنگ هاى نجف در نظرش با هزار انسان برابر است». (1) 28 اين مركزيت با ورود ملااحمد اردبيلى، معروف به مقدس اردبيلى، و برپا شدن حوزه درس او رونق بيشترى يافت.

چندى بعد، در قرن دوازدهم هجرى، با انتقال درس مرحوم بهبهانى به كربلا، حوزه نجف از رونق افتاد ولى در قرن سيزدهم هجرى، به سبب وجود فقيهان و بزرگانى چون مرحوم كاشف الغطاء، بحر العلوم و شيخ مرتضى انصارى اهميت علمى گذشته را بازيافت و حوزه علميه آن رونقى بسزا گرفت. براى پيشگيرى از حملات وهابيان در عصر قاجار، نظام الدوله اصفهانى، وزير فتحعلى شاه، از 1217 تا 1257 ق ديوارى محكم پيرامون شهر ساخت. در 1350 ق اين ديوار برداشته شد (2) 29 و به جاى آن مدرسه و بيمارستان احداث گرديد و مردم نيز خانه هايى در جوار آن ساختند. در دوران انقلاب مشروطه ايران، مجتهدهاى مقيم نجف از جمله آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و آيت اللَّه نايينى، رهبرى فكرى و مذهبى مشروطه را در دست گرفته به هدايت و حمايت از آن پرداختند.

حوزه علميه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، هم چنان، به عنوان يكى از مراكز علمى جهان تشيع مطرح و منشأ اثر است.

ص: 30

پشت كوفه (نجف) است زيرا در آن جا ملائكه به فرمان خداوند آدم را سجده كردند». (1) 30 2- گويند حضرت ابراهيم عليه السلام در اين شهر ساكن شد و با اقامت او بركت و رحمت بر اين سرزمين نازل گرديد.

3- از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «هفتاد هزار شهيد از اين سرزمين بدون حساب محشور مى شوند». امام على عليه السلام نيز اين حديث را به نقل از پيامبر روايت كرده است.

4- امام صادق عليه السلام نقل كرده است كه «على عليه السلام كوفه را مقدس و حرم اعلام كرد همان گونه كه حضرت ابراهيم بيت اللَّه الحرام و پيامبر كه مدينه را حرم قرار داد». (2) 31 5- از امام صادق عليه السلام نقل است: «ما شما را به پشت كوفه سفارش مى كنيم، در آن جا قبرى است كه هر بيمارى به آن جا رود خداوند او را شفا مى دهد».

6- از امام صادق عليه السلام روايت است: «بخش شرقى (سمت راست) كوفه، باغى است از باغ هاى بهشت».

7- از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل است: «اگر پرده از روى شما بردارند ارواح مؤمنين را مى بينيد كه در اين صحرا (صحراى نجف) دسته دسته نشسته اند و به زيارت يك ديگر رفته و با هم سخن مى گويند، روح هر مؤمنى در اين جا و روح هر كافرى در برهوت است». (3) 32

ص: 31

همام تنها فرزندان، نواده ها و ياران خاص ايشان باخبر بودند. تا اين كه امام صادق عليه السلام، در زمان منصور عباسى، به سال 135 ق براى نخستين بار مكان قبر را نمايان كرد. (1) 33 براساس روايتى، منصور عباسى به امام صادق عليه السلام گفت: «ابومسلم از تو درخواست كرده است تا تربت و مزار على عليه السلام را، اگر مى دانى كجاست، آشكار سازى». امام صادق عليه السلام فرمود: «در نامه اى از امام على عليه السلام آمده است كه مكان دفن او در دوران عبداللّه ابن جعفر هاشمى (منصور) آشكار خواهد شد» و منصور از اين سخن شاد گشت. (2) 34 آن حضرت مبلغى را به صفوان الجمال، يكى از يارانش، سپرد و او با آن پول قبر مطهر را براى نخستين بار آشكار كرد. خبر اين واقعه به منصور رسيد. در آن هنگام او در رصافه بود و با شنيدن اين خبر گفت: «او (امام صادق عليه السلام) راستگو و صادق است. از آن پس ان شاءاللَّه مؤمنين از آن مكان زيارت مى كنند». (3) 35 مكانى كه قبر آن حضرت در آن آشكار شد در منطقه اى معروف به «الغرى» بود. قبر شريف در ميان سه كوه قرار داشت؛ يكى به نام جبل الديك در شمال، ديگرى جبل النور در جنوب شرقى و سومى جبل شرف شاه، كه بعدها به اين نام معروف شد، در جنوب غربى. امروزه اين كوه ها به همين نام مشهورند. (4) 36 به گفته يعقوبى وقتى امام على عليه السلام از دنيا رفت، امام حسن او را غسل داد و بر او نماز گزارد و در مكانى كه به آن غرى گفته مى شد، دفن كرد. (5) 37 از امام صادق عليه السلام در مورد محل دفن آن حضرت سؤال كردند. ايشان فرمود: «امام حسن عليه السلام ايشان را در اطراف كوفه و نزديك نجف، جايى كه از سمت چپ به الغرى و از سمت راست به حيره محدود مى شد، بين ذكوات (6) 38 و بيض به خاك سپردند». امام صادق عليه السلام ضمن بيان اين موقعيت، اشاره مى كند كه سيل اين قبر را ويران كرده است. متون تاريخى بر وجود قبر امام على عليه السلام در همين

ص: 32

مكان فعلى اتفاق نظر دارند و از آن با نام «الغرى» ياد كرده اند. (1) 39 از امام حسن و حسين عليهما السلام نقل شده است كه پدرشان فرمود: «وقتى من شهيد شدم، مرا در محلى معروف به الغرى دفن كنيد». الغرى، چنان كه در صفحه هاى پيشين ذكر شد، نام ديگر نجف است.

برخى از مورخان از اين مكان با عنوان «پشت كوفه» ياد كرده اند و گفته اند: «قبر امام على عليه السلام در پشت كوفه قرار دارد؛ يعنى همان جايى كه اكنون زيارت گاه اوست». (2) 40 از امام باقر عليه السلام نيز نقل شده است كه امام على عليه السلام در ناحيه غريين يا الغرى دفن شده است. (3) 41 برخى نيز از اين مكان با عنوان «نجف» يا «نزديك نجف» ياد كرده اند. ياقوت حموى مى گويد: «نجف در نزديكى قبر امير المؤمنين على عليه السلام قرار گرفته است». (4) 42 بديهى است شهر نجف با توسعه اى كه يافت، قبر مطهر را در درون خود جاى داد. در هر حال، مكان قبر امام على عليه السلام، يعنى جايى كه اكنون زيارت گاه اوست و به نام هاى مختلف در متون تاريخى ياد شده، مكان حقيقى و مسلّم دفن آن امام همام است.

نخستين بقعه و بنايى كه برفراز قبر امام على عليه السلام استوار شد در دوران خلافت هارون الرشيد به سال 165 هجرى بود. او، كه به زيارت مرقد آن امام مشرف شد و معجزه هايى از اين مكان ديد، (5) 43 ضريحى از سنگ سفيد براى قبر ساخت و بنايى از آجر سفيد و گنبدى از گل سرخ بر فراز آن استوار كرد و ديوارى با چهار درب در جوار آن بنا نهاد. از آن به بعد، در اطراف مرقد خانه هايى ساخته شد. نجف توسعه پيدا كرد و شيعيان و علويان دسته دسته در جوار آن ساكن شدند. (6) 44 متوكل عباسى، به سبب عنادى كه با اهل بيت داشت، قبر امام على عليه السلام را چون قبر امام حسن عليه السلام ويران كرد. چندى بعد، محمد بن زيد از پادشاهان شيعى طبرستان، معروف

ص: 33

به داعى، در 287 ق عمارتى با شكوه بر مرقد مطهر بنا كرد كه صحن آن هفتاد حجره و طاق داشت. (1) 45 امام على عليه السلام زمين مابين حيره و خورنق تا كوفه را به چهل هزار درهم از دهقان ها خريد. وقتى در مورد اين كار از او سؤال كردند فرمود: «از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه از پشت كوفه هفتاد هزار نفر بدون حساب محشور مى شوند. خواستم كه آن ها از ملك و زمين من برانگيخته شوند.» (2) 46 اين مطلب از قول ابراهيم عليه السلام نيز نقل شده است. (3) 47 ابو الهيجاء عبداله بن حمدان، حاكم شيعى موصل، در 283 ق گنبد بزرگ و باعظمتى برفراز قبر ساخت و حرم را فرش كرد. (4) 48 در زمان المطيع لِلّه عباسى، يكى از نقيبان سادات علوى به نام عمر بن يحيى، به سال 350 ق براى آن حرم گنبد و قبه اى كوچك ساخت. سپس داعى صغير، از علويان طبرستان، عمارت ديگرى بر آن استوار كرد. در عصر پادشاهان شيعى آل بويه، مرقد مطهر امام على عليه السلام چون ساير مرقد و مزارها در عراق، توسط عضدالدوله بازسازى و توسعه يافت و عظيم ترين بنا بر آن استوار شد. (5) 49 او در 363 ق مدت يك سال در نجف ساكن شد و شخصاً بر اين توسعه و بناى باشكوه نظارت كرد و ثروت فراوانى به مجاوران قبر و سادات بخشيد. (6) 50 بناى عضدالدوله تا 755 ق باقى بود و در آن سال بر اثر آتش سوزى چوب هاى نفيس و زيباى آن به سرعت شعله ور شد و آتش را به ديگر جاها منتقل كرد. گفته اند دو قرآن، كه به خط مبارك آن حضرت در داخل حرم نگه دارى مى شد، در آتش سوخت. پس از آن حادثه، كار بازسازى حرم را ايلخانان مغول و دست نشانده هاى آن ها از جمله سلطان اويس جلايرى

ص: 34

در 760 ق به خوبى به انجام رساندند. (1) 51 شاه اسماعيل پس از سلطه بر بغداد، به زيارت عتبات و مرقد امام على عليه السلام در نجف رفت و كارهايى براى آبادانى شهر انجام داد. در دوران صفوى، بازسازى و توسعه حرم با شدت بيشترى دنبال شد. شاه عباس صفوى ضمن زيارت آن مرقد در 1033 ق، دستورهايى براى تعمير حرم، گنبد و صحن صادر كرد. رواق ها را با فرش هاى گران بها پوشاند و لقب خود، كلب آستان على، را بر اين فرش ها حك كرد. (2) 52 براى استراحت زائران، مكانى ساخت كه آن را خيابان مى خواندند. (3) 53 هم چنين دستور داد آب فرات را به نجف بكشانند.

شاه صفى، نوه شاه عباس صفوى، وزير خود ميرزا تقى مازندرانى را امر كرد تا قسمتى از اطراف صحن و حرم را توسعه دهد. اين كار در 1047 ق انجام شد. (4) 54 بناى فعلى با اندكى تغيير، يادگار آن دوران است. شاه عباس دوم نيز اين بنا را تكميل كرد (5) 55 و عمليات اجراى آن سه سال طول كشيد. براى تزيين حرم از سنگ معدن هاى اطراف نجف، كه بسيار شفاف و زيبا بود، استفاده (6) 56 و مقبره آن حضرت با كاشى تزيين شد. برخى گفته اند معمارى آن را شيخ بهايى انجام داده است. (7) 57 نادرشاه افشار در 1156 ق دستور داد كاشى هاى گنبد و گل دسته ها را بردارند و به جاى آن از خشت هاى طلايى استفاده كنند. كه تاريخ طلا كارى آن برروى گنبد ثبت شد. وى ثروت زيادى براى تعميرات آستان مقدس وقف كرد. (8) 58 او هم چنين در تزيين حرم و كاشى كارى صحن كوشش بسيارى كرد. ايوان العلماء از آثار

ص: 35

زمان اوست. (1) 59 در دوره قاجار نيز اقدام هايى براى توسعه و بازسازى حرم انجام شد. آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضريحى از نقره به آستان تقديم كرد. فتحعلى شاه در 1236 ق تعميراتى انجام داد و در 1262 ق وزير محمد شاه ضريحى ديگر از نقره روى قبر نصب كرد. (2) 60 در 1370 ق سيد احمد مصطفوى كاشى هاى حرم را بازسازى كرد. او شيشه هاى رنگى حرم را، كه در 1240 ق زمان نادر در حرم كار گذاشته شده و روى آن ها با آيه هايى از قرآن مزين بود، از جا كند و شيشه هاى بسيار زيبايى به جاى آن نصب كرد. سنگ هاى حرم و ديوارها را برداشت و سنگ هاى گران قيمت جاى آن گذاشت. (3) 61 در سال هاى اخير هزينه فراوانى براى بازسازى، نوسازى، آينه كارى و طلا كارى حرم مطهر از سوى نيكوكاران و ثروتمندان شيعه صرف شده است. (تصوير شماره 1)

ص: 36

صندوق بسيار زيبا و نفيس از جنس ساج روى قبر استقرار يافت. اين صندوق از كارهاى زيباى عبدالرحيم شيرازى جد چهارم صنيع خاتم است كه در هفت ماه در 000/ 350 سانتى متر به همت محمد جعفر زند برادر كريم خان زند ساخته شده است. (1) 64 اطراف صندوق كتيبه اى زيبا و مزين به آيه هاى قرآن تعبيه شده بود و ناصر الدين شاه نيز جعبه اى از الماس و برليان روى آن قرار داد. (2) 65 صندوق كنونى از ساج خاتم كارى شده بسيار نفيس دوره صفوى است. در اطراف آن سوره الدهر و بعضى احاديث از امام على عليه السلام با خط محمد بن علاء الدين به تاريخ 1198 ق ثبت شده است. روى صندوق قبر همواره با پوشش هاى اهدايى پادشاهان پوشانده مى شود. عضدالدوله ديلمى پوششى زيبا روى قبر قرار داد كه با گلابتون بافته و تزيين شده بود. اين پوشش تا دوره قاجار هم چنان روى قبر قرار داشت زيرا ناصرالدين شاه، كه در اواخر قرن سيزدهم هجرى به زيارت حرم رفته، از آن پوشش سخن مى گويد و مى افزايد: «هشت صد سال است كه به خوبى روى قبر مطهر بدون هيچ عيبى قرار دارد.» (3) 66 اما نخستين ضريحى كه برفراز صندوق ساخته شد، در 175 ق توسط هارون الرشيد و از جنس سنگ سفيد بود. (4) 67 اين ضريح در عصر عضد الدوله ديلمى بازسازى شد.

بعدها، عباسيان ضريحى از جنس فولاد روى مرقد ساختند و سپس پادشاهان صفوى آن را با يك ضريح نقره اى عوض كردند. برچهار گوشه اين ضريح، چهار قبه مرصع از سوى سلطان حسين صفوى پيشكش شد. زينب بيگم، دختر شاه طهماسب، نيز قنديلى زيبا براى روشنايى داخل آن هديه كرد. (5) 68 آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضريحى از نقره ساخت و جاى گزين ضريح قبلى

ص: 37

كرد. (1) 69 در 1262 ق ضريح ديگرى به دستور عباس قلى خان، وزير محمد شاه قاجار، ساخته شد و به جاى آن نصب گرديد. (2) 70 در 1298 ق سومين ضريح، كه ساخته آقا سيد محمد مشير شيرازى بود، جاى گزين ضريح قبلى شد. (3) 71 و سرانجام آخرين ضريحى را كه اكنون بر مزار آن امام بزرگوار نصب است، سيف الدين طاهر رهبر اسماعيليان هند ساخت. بيش از ده هزار مثقال طلاى خالص و دوميليون مثقال نقره در آن به كار رفته و اطراف آن با آيه هاى قرآن و احاديث امامان تزيين شده است. (4) 72 گفته مى شود در داخل ضريح مطهر علاوه بر امام على عليه السلام حضرت آدم عليه السلام و نوح عليه السلام نيز دفن هستند. (5) 73 باتوجه به وصيت حضرت على عليه السلام، اين سخن به واقعيت نزديك مى شود؛ آن حضرت سفارش كردند: «وقتى من از دنيا رفتم مرا در پشت كوفه در قبر برادرانم هود و صالح دفن كنيد.»

روضه مطهر مكانى است كه ضريح و قبر در داخل آن قرار دارد. (6) 74 اين روضه به شكل مربع است و سيزده متر طول دارد كه اكنون با سنگ هاى زيباى مرمر پوشانده شده است. ديوارهاى روضه نيز دو متر ارتفاع دارد كه نيمى از آن با سنگ هاى مرمر تزيين شده و نيمى ديگر به صورتى زيبا آينه و كاشى كارى شده است.

روضه مطهر شش در دارد:

1- وسط ايوان طلا درى قرار دارد كه در 1219 ق كار گذاشته شد. اين در را حاج محمد حسين خان اصفهانى صدر اعظم به آستان مقدس هديه كرده بود. مدتى بعد درِ ديگرى جاى آن نصب شد كه از جنس طلا و مزين به سنگ هاى گران قيمت و بسيار زيبا

ص: 38

است. روى آن حديثى با اين عنوان چشم را روشنى مى بخشد: «على مع الحق والحق مع على، ولن يفترقا حتى يردا على الحوض».

2- درى داخل رواق سمت راست در 1283 ق، زمان سلطان عبدالعزيز، نصب شده است. هزينه اين در را حاج على خان، از نيكوكاران ايرانى، تأمين كرد. اين درب در سمت راست زائرانى كه داخل حرم مى شوند قرار دارد.

3- داخل رواق سمت چپ درى قرار دارد كه به سال 1287 ق، هم زمان با زيارت ناصر الدين شاه، نصب شده است. در 1376 ق دو درب ياد شده جاى خود را به درهاى جديد داد كه از لحاظ زيبايى و استحكام بسيار بهتر بودند. اين درها با تلاش و پى گيرى حجة الاسلام سيد محمد كلانتر و باهزينه يكى از نيكوكاران ايرانى به نام مرحوم حاج محمد تقى اتفاق تهرانى ساخته شد. بر بالاى سر در آن درها عبارت هايى به اين شرح حك شده است: «قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله: انا مدينة العلم وعلى بابها، الحق مع على وعلى مع الحق، على قسيم الجنة و النار، حبه جنة، وصى المصطفى حقا، على، امام الانس والجنه».

4 و 5- دو درب هم در بالا سر امام، سمت غرب حرم، قرار دارد كه به سال 1316 ق نصب شده جنس اش نقره است و آن را دختر امين الدوله و همسر محمد على شاه به آستان اهدا كرده است. درب ديگر در 1315 ق نصب شده و واقف آن حاج غلام على مسقطى است.

6- درى روبه روى درب پيشين صحن مطهر است كه با طلا تزيين و به سال 1341 ق در رواق مطهر نصب شده است. (1) 75 (تصوير شماره 2)

ص: 39

را به هنگام انجام اين عمل خير ديده به او نشان و خلعت داده است تا كار را به اتمام برساند. (1) 76 اين رواق از طريق درى به ديوار صحن وصل است. (2) 77 تمامى كف حرم سنگ فرش است كه از معدن هاى نجف به دست آمده و از جنس مرغوب است. (3) 78 اين رواق در 1307 ق بازسازى شد و در 1369 ق شيشه ها و سنگ هاى قبلى آن را كندند و شيشه ها و سنگ هاى جديدى به ديوار آن نصب كردند. (4) 79 1- 2- درهاى رواق ها

سمت رواق ها درهايى تعبيه شده كه زائران مرقد شريف را به درون صحن مى رساند. داخل ايوان طلا، درى قرار داشت كه در 1219 ق، ابتداى عصر قاجار، ساخته شده بود. اين درب در 1373 ق به سرمايه سه تن از نيكوكاران تهرانى و با هزينه اى معادل نيم ميليون تومان عوض شد. ساخت درب جديد، كه مزين به آيه هاى قرآن، حديث و شعرهاى زيبا است، سه سال به طول انجاميد. اين در با روكشى از طلا تزيين شده و هنوز در مقابل باب الطوسى صحن قرار دارد.

دو درِ ديگر؛ يكى سمت راست حرم، كه در 1283 ق به هزينه لطف على خان زند، از پادشاهان زنديه، ساخته و نصب شده بود و درِ ديگرى در سمت چپ حرم، كه در 1287 ق باحضور ناصر الدين شاه نصب گرديد. اين دو، در 1376 ق جاى خود را به درهاى ساخته شده از طلاى ناب داد كه در آن نهايت ذوق و هنر به كار رفته بود. آيه، حديث و شعر فارسى زينت بخش اين درها است.

اما دو درب ديگرى رواق ها را به روضه مبارك متصل مى كند؛ يكى سمت شمال قرار دارد كه به سال 1316 ق كه نصب و هزينه آن از سوى دختر امين الدوله، صدراعظم ناصرى، تأمين شد و درب ديگر به سال 1318 ق سمت جنوب نصب شد. اين دو

ص: 40

در با پوششى از نقره ساخته شده است.

درب ششم از نقره بود كه در 1341 ق با درب طلا عوض شد. به لحاظ وزن و ارزش مادى، اين در از ساير درهاى حرم با ارزش تر است. هزينه ساخت آن 1200 ليره طلا بود كه آن را مادر رييس آل فتله حاج عبد الوهاب وقف حرم كرد. اين در به باب المراد معروف است. (1) 80

ص: 41

ص: 42

صنعت گر ماهر انجام شده است. (1) 90 داخل گنبد با كاشى معرق تزيين شده است. كاشى آن از بهترين و ممتازترين نوع است. (2) 91 ارتفاع گنبد تا نوك قوس 35، محيط آن پنجاه و قطر آن حدود شانزده متر است و تعداد سيزده هزار آجر طلا در آن به كار رفته است. در بالاترين قسمت آن سوره (فتح) «انا فتحنا لك فتحاً مبينا»، به خط محمد على اصفهانى، و پس از آن سوره جمعه نگاشته شده است. در قسمت ميانى گنبد سوره «عم يتساءلون» و تعدادى از شعرهاى ابن ابى الحديد و در قسمت انتهايى سوره «هل اتى» با تاريخ 1121 ش ثبت شده است. (3) 92 اين گنبد داراى دوازده پنجره است كه با كاشى هاى زيبا تزيين يافته است. در 1304 و 1348 ق اندكى از روكش فرسوده شده آن بازسازى شد. اين كار زير نظر معمار معروف، حاج محسن، و مشاوران او انجام گرفت. آن ها بخشى از طلاى فرسوده را كندند و دوباره با روكش طلاى جديد پوشاندند. (4) 93 در 1391 ق نيز يكى از تاجران عراقى به تذهيب و طلاكارى برخى از قسمت هاى گنبد پرداخت و 8787 قطعه آجر تذهيب شده در آن به كار برد.

در اطراف گنبد مبارك و مطهر، دو مناره بسيار زيبا چشم را از چندين كيلومترى روشنى مى بخشد. يكى از مناره ها سمت جنوب و ديگرى در شمال مرقد قرار دارد. اين مناره ها ابتدا با كاشى تزيين و در دوران نادرشاه، به سال 1156 ق، تذهيب و طلاكارى شده است. (5) 94 روى مناره شمالى، مجاور قبر علامه حلى، وجود چند بيت شعر فارسى نشان از معمارى ايرانى دارد. تاريخ تذهيب و نام كاتب نيز بر روى آن حك شده است. مطلع شعر چنين است:

ولى اللَّه ازين گلدسته فيض كه بر نه آسمان شد سايه گستر

در مناره جنوبى، يعنى مجاور قبر مقدس اردبيلى، پنج بيت شعر عربى و تاريخ تذهيب آن به چشم مى خورد:

ص: 43

و يعجب كل نور من سناه كما شمس الضحى بل صار انور (1) 95

بالاى مناره ها، پنجره هاى منقشى است كه روى بعضى از آن ها تاريخ تذهيب آن نوشته شده است. پس از طلاكارى مناره ها توسط نادر شاه، شكاف هايى در آن ها پديد آمد و ورقه هاى طلا فروريخت. لذا حاج محمد حسين اصفهانى، وزير فتحعلى شاه، دستور مرمت و بازسازى آن ها را در 1336 ق صادر كرد و مناره جنوبى بازسازى شد.

در 1281 ق عبد العزيز خان عثمانى به ترميم و بازسازى مناره ها پرداخت و مناره شمالى در 1315 ق توسط سلطان عبد الحميد عثمانى ترميم شد. اما بازهم سر هردو مناره كج بود. اديب الملك كه در آن دوران مناره را ديده از كجى آن سخن مى گويد: «معلوم شد اگر هزار مرتبه خراب كنند و بسازند بازهمان است زيرا رو به مدينه و قبر مطهر جناب نبوى صلى الله عليه و آله تعظيم مى كند». (2) 96 در 1352 ق وزارت اوقاف وقت بازسازى دوباره مناره جنوبى را بر عهده گرفت. (3) 97 طول يكى از آن ها حدود 35 متر است. نيمى از آن سنگ و بقيه، تا سر مناره، با طلا زر اندود شده و بالاى آن سوره جمعه نقش بسته است. (تصوير شماره 3)

ص: 44

و سقف اين ايوان ها و حجره ها نيز با كاشى هاى بسيار زيبا و نفيس اصفهان تزيين شد. (1) 99 ديوار پيرامون صحن هفده متر ارتفاع دارد كه به شكل مستطيل اطراف آن را فراگرفته است. طول ديوار از جنوب به شمال 77 و از شرق به غرب 72 متر است. (2) 100 ظاهراً نادرشاه تعميراتى در صحن انجام داده است؛ زيرا نام او بر بالاى سر در ورودى ثبت شده است.

اين اقدام او با هزينه اهدايى از سوى همسرش، در 1156 ق، مدت چهار سال به طول انجاميد. از آن كاشى كارى اكنون فقط قسمتى از آن در ايوان العلماء باقى مانده است (3) 101 چون در 1197 ق على مراد خان زند آن را بازسازى كرد.

در 1323 ق، سنگ ها و كاشى هاى صحن كنده شد و بر سردر ورودى زائران فروريخت و تعدادى از زائران كشته شدند. اين حادثه باعث شد دولت عراق تمام كاشى كارى هاى صحن را از نو احياء و بازسازى كند كه اين كار چهار سال زمان برد.

تا ابتداى دوره قاجار در كف صحن قبرهاى زيادى وجود داشت كه برخى از آن ها از سطح زمين بلندتر بود و حركت زائران را با كندى مواجه مى كرد. با تلاش علامه سيد مهدى بحر العلوم راهروهاى زيرزمينى حفر شد و آن قبرها به پايين انتقال يافتند. پس از آن صحن مسطح و سنگ فرش شد. اين كار در 1206 ق و با هزينه يكى از نيكوكاران ايرانى صورت گرفت. در 1315 ق سنگ هاى حياط صحن به دستور سلطان عبد الحميد عثمانى كنده شد و راهروهاى زيرزمينى ترميم و بازسازى گرديد. در اين هنگام قبر تعدادى از پادشاهان نيز كشف شد. (4) 102 هم اكنون ضلع شرقى و غربى صحن 84، ضلع شمالى آن 74 و ضلع جنوبى آن 75 متر طول دارد. هريك از ضلع هاى شمالى و شرقى پانزده ايوان و ضلع هاى غربى و جنوبى آن چهارده ايوان دارد. در هر ايوان حجره اى است كه داخل آن يكى از مشاهير، عالمان و رجال دفن شده است. (5) 103

ص: 45

ص: 46

ص: 47

3- 8- باب الطوسى: در شمال مرقد مطهر واقع است و به دليل قرار گرفتن در خيابانى كه در نزديكى آن مسجد و آرامگاه شيخ طوسى (ف 460 ق) است، باب طوسى نام دارد. گويند اين درب رو به سمت مشهد مقدس است. (1) 109 4- 8- باب القبلة: سبب اين نام گذارى آن است كه رو به سمت قبله دارد. اين باب بر ديوار جنوبى صحن واقع است. (2) 110 5- 8- باب سلطانى: باب سلطانى را سلطان عبد العزيز عثمانى در 1279 ق ساخته است. آن را باب الفرج نيز مى گويند. اين درب در سمت غرب صحن است.

ص: 48

ص: 49

ص: 50

ص: 51

در داخل اين مكان، مقام ديگرى وجود دارد كه به امام صادق عليه السلام منسوب است. از وجه تسميه اين مقام اطلاعى در دست نيست.

حدود يك كيلومترى غرب حرم، كنار درياچه «بحر النجف» به فاصله حدود 250 متر و كنار بقعه صافى صفا مسجد و مقامى به ياد بيتوته و نماز امام سجاد عليه السلام، احداث شده است. (1) 127 اين مسجد، كه ابعاد آن 18* 15 متر است، گنبد و ديوارهاى كاشى كارى دارد و داخل آن محرابى به عنوان محل نماز امام سجاد عليه السلام تعبيه شده است.

گويند زمانى كه ايشان براى زيارت امام على عليه السلام به نجف آمد در اين مكان نمازگزارد و بيتوته كرد. (2) 128 در دوران صفويه، بنايى در اين مكان ساختند كه تاكنون پابرجاست.

در پايان حكومت عثمانى ها، اين بنا تعمير شد و در محراب آن سنگ زيبايى قرار گرفت كه حروف مقطعه روى آن نقش بسته است. البته معناى آن براى كسى روشن نيست. (3) 129

ص: 52

دين اسلام تلاش زيادى كرد. او بعدها به خدمت امام على عليه السلام آمد و در جنگ هاى آن حضرت عليه دشمنان حضور يافت و پس از شهادت آن حضرت در كنار فرزندش امام حسن عليه السلام قرار گرفت. (1) 130

ص: 53

كوفه از دنيا رفت و على عليه السلام برجنازه اش نماز خواند.

ص: 54

پايين انداخت و شهيد كرد. سپس سرش را از بدن جدا نمود. اين يار با وفاى امام حسين عليه السلام در ثويه دفن شده است. (1) 136

ص: 55

مزار و آرامگاه ميثم تمار امروزه زائران زيادى دارد. (1) 138 بر قبر اين يار با وفا و فداكار امام على عليه السلام از سوى عضدالدوله ديلمى آستانه و بقعه اى ساخته شد. از آن هنگام تا عصر قاجار تعمير خاصى روى آن انجام نشد تا اين كه شيخ ملا على از خاندان آل خليلى در 1260 ق تعميراتى انجام داد. يكى از مجتهدان بزرگ نجف به نام سيد عطاء اله رومى گنبد و حرم با شكوهى براى ميثم ساخت كه صحنى اطراف آن را احاطه كرده بود. در 1382 ق نيز تمامى عمارت قديم توسط حاج محمد رشاد، از بازرگانان نيكوكار نجف، خراب شد و حرم جديدى بارواق ها و ايوان و گنبد بزرگ مزين به كاشى هاى لاجوردى جاى آن ساخته شد. (2) 139 (تصوير شماره 9)

ص: 56

تبعيد شد و خليفه نتوانست مخالفت هاى او را در كوفه تحمل كند زيرا وى جزو قاريان و ناراضيان كوفه بود كه عليه حاكم انتسابى خليفه، سعيد بن عاص، به شورش برخاسته بودند. (1) 142 مزار او در ثويه است.

ص: 57

منحصر به فرد ساخت به گونه اى كه كتاب او تنها تأليف درباره جنگ صفين است. وى سرانجام در 218 ق از دنيا رفت و در ثويه به خاك سپرده شد.

از ساير افرادى كه در ثويه دفن هستند مى توان به اين افراد اشاره كرد:

ابو موسى اشعرى، زياد بن ابيه، مغيرة بن شعبه، داود بن حسن مثنى، حسن مكفوف. (1) 144

ص: 58

خود برجاى گذاشته است. نقش او در توسعه و رونق حوزه علميه در نجف برهمگان روشن است. (1) 146 (تصوير شماره 10)

ص: 59

يعنى صاحب جواهر است كه اثر بزرگ فقهى جواهر الكلام از اوست. آستان او ساختمان مجلل با گنبد بزرگ كاشى كارى شده است و در كنار آن مسجد صاحب جواهر ديده مى شود. (1) 150

ص: 60

ص: 61

پنجمين مقبره جنوبى درب بازار، به خاك سپرده شد. (1) 157 وى عالم و مرجع شيعه و شاگرد ميرزاى شيرازى بود و در جريان انقلاب مشروطيت از انديشمندان و متفكران سياسى معاصر به شمار مى رفت كه هدايت فكرى و عملى انقلاب مشروطه را تا پيروزى آن، همراه آخوند خراسانى، بر عهده داشت. كتاب تنزيه الامه و تنبيه المله وى حاوى انديشه هاى سياسى او درباره مشروطيت است.

ص: 62

شيخ مرتضى انصارى و ميرزاى شيرازى است. او تأليف گران قدر و مشهورى با عنوان كفاية الاصول دارد كه امروزه متن درسى حوزه هاى علميه است و فرزندان او به همين سبب فاميل كفايى را برگزيده اند. آخوند خراسانى از رهبران مذهبى و فكرى مشروطيت در نجف اشرف بود و همراه علامه نائينى به حمايت از مشروطيت در ايران مى پرداخت.

وى در 1329 ق وفات يافت در راهروى ورودى صحن مطهر از سمت شرق در مقبره جنوبى آن به خاك سپرده شد. (1) 160

ص: 63

ص: 64

40- سيد رضا خان الهى كرمانى (1100 ق).

41- ملا محمد مهدى نراقى.

42- شرابيانى.

43- سيد محمد سعيد حبوبى، از شاعران معاصر.

ص: 65

ص: 66

ص: 67

نقشه؟؟؟

ص: 68

3- 4- سلطان محمد حسن خان قاجار. جنازه وى و حسينعلى خان را فتحعلى شاه شخصاً به نجف منتقل كرد و به خاك سپرد.

4- 4- آقاخان محلاتى. رهبر فرقه اسماعيليه در 1298 ق. (1) 173 5- 4- حسينعلى ميرزا. فرمانفرماى فارس و فرزندانش در كنار آقا محمد خان.

6- 4- خان باباخان سردار. حاكم كرمان در عصر قاجار.

7- 4- تاج الدوله. دختر ناصر الدين شاه.

8- 4- ميرزا ابوالحسن خان ايلچى. از سفيران ايران در دوره قاجار. (2) 174 9- 4- سليمان خان قاجار. از رجال و بزرگان قاجار.

10- 4- حسينعلى ميرزا. برادر فتحعلى شاه. (3) 175

ص: 69

خُورنه به معناى جاى سور و ضيافت گرفته شده است». (1) 177 برخى گفته اند كه از فارسى «كوورنه» به معناى ساختمان مسقف زيبا يا از خوردن گاه (محل خوردن و نوشيدن) است. و برخى هم گفته اند لغت عربى است و معناى آن مزرعه است. (2) 178 در اين جا كليسايى نيز توسط نعمان ساخته شده بود. (3) 179 قصر خورنق تا زمان فتح عراق توسط مسلمانان در اختيار دست نشانده هاى حكومت ساسانى بود. پس از آن دوران حاكمان مسلمان، يكى پس از ديگرى، در توسعه و ترميم آن كوشيدند.

در دوره بنى عباس، سفاح اين قصر را به ابراهيم بن سلمه، يكى از داعيان عباسى، به عنوان اقطاع واگذار كرد و او براى اين كاخ گنبد زيبايى ساخت. (4) 180 پس از دوران منصور، قصر خورنق رو به ويرانى رفت. تا چندى پيش برخى از پايه هاى آن قصر باقى بود اما امروزه اثرى از آن نيست.

ص: 70

در كنار ديوار قلعه قرار داشت و اطراف آن را بازارها تشكيل مى دادند. يكى از راه هاى ورودى صحن نيز از همين قلعه باز مى شد. (1) 184 به علت توسعه اطراف صحن، اين قلعه تخريب شده و اثرى از آن نيست.

ص: 71

در 40 كيلومترى جاده نجف- حله، در كنار فرات، در يك آبادى به نام «ذى الكفل» پيامبر بنى اسرائيل دفن شده است. اين پيامبر چون كفيل يهوديان بود او را ذى الكفل مى خواندند. در اين آبادى قلعه آجرى كوچكى است و قبر ذى الكفل داخل آن قرار دارد. يهوديان در قرن گذشته در آن منطقه بناهايى ساخته اند، ساكنان آن ناحيه كه يهودى و عرب بودند، بعدها همه به فلسطين رفتند. هرساله زائران يهود از نقاط مختلف به اين جا مى آمدند و يك ماه در آن جا ساكن مى شدند. (1) 189 در پشت اين مقبره مسجدى است كه گفته مى شود چهار نفر از حواريان در آن جا به خاك سپرده شده اند و قبر دختر ذى الكفل هم آن جا واقع است. (2) 190

ص: 72

ص: 73

ص: 74

ص: 75

ص: 76

كوفه را براى اين منظور انتخاب كرد. (1) 194 در آن هنگام كوفه را به سبب وجود ريگ زارى از شن سرخ «سهله» مى گفتند. سعد بن ابى وقاص كه اين مكان را براى ايجاد اردوگاه مناسب ديد، به احداث آن اقدام كرد. (2) 195 در سال انتخاب اين منطقه به عنوان اردوگاه اختلاف نظر وجود دارد. تاريخ آن را از پانزدهم تا هجدهم هجرى گفته اند، امّا اتفاق منابع تاريخى برهفدهم هجرى است. (3) 196 جايى كه بعدها در آن شهر كوفه ساخته شد، ريگ زار و صحراى شن بود و به نظر مى رسد تا قبل از اسلام منطقه مسكونى نبود. اما با استناد به برخى از روايت هاى ايرانى، اين جا شهرى بود كه هوشنگ پيشدادى، از پادشاهان افسانه اى ايران باستان، آن را ساخت و سعد آن جا را تجديد بنا كرد. (4) 197 آن چه كه روشن است در اين مكان به هنگام حكومت ساسانيان قلعه و دژ وجود داشت و بدان سبب آن را قبل از اسلام «سورستان» مى ناميدند و سور در فارسى به معناى ديوار و حصار است. (5) 198 به هر حال، سعد بن ابى وقاص اين مكان را محل تمركز و تجمع سپاهيان اسلام قرار داد. هدف اصلى از هم زمانى ساخت كوفه و بصره اين بود كه در جانب غربى شط فرات اردوگاهى ثابت براى سپاهيان باشد. (6) 199 ابتدا مسجد بزرگى در آن ساختند سپس بازارها و خانه ها در كنار آن بنا كردند و كم كم اين منطقه به شهر بزرگى تبديل شد و محله هايى در آن ايجاد شد كه هريك به قبيله اى خاص اختصاص داشت. (7) 200 براى شهر كوفه حاكمانى از سوى خليفه تعيين مى شد كه نخستين آن سعد بن ابى وقاص، فاتح ايران، بود. پس از آن، خليفه، عمار بن ياسر و چندى بعد ابوموسى اشعرى را والى اين شهر كرد تا اين كه در 36 ق، پس از جنگ جمل و شكست سپاه ناكثين، امام على عليه السلام پايتخت را از مدينه به كوفه انتقال داد و از آن پس، مركز خلافت اسلامى حدود

ص: 77

پنج سال به اين شهر منتقل شد. كوفه پس از صلح امام حسن، براى هميشه از پايتختى افتاد.

ولى موقعيت استراتژيكى خويش را به سبب حضور نيروهاى جنگ جو حفظ كرد و در ميان شهرهاى عراق هم چنان به عنوان مركزيتى در برابر شام قرار داشت و آبستن حوادث زيادى شد. ياران و صحابه امام على عليه السلام نداى حق طلبانه خويش را از اين شهر به گوش دمشق و معاويه رساندند. كسانى چون حجر بن عدى، ميثم تمار، كميل بن زياد، عمروبن حمق خزاعى و ... تا پاى جان در دفاع از على عليه السلام و اهل بيت ايستادند. امروزه مزار باشكوه برخى از آنان حاكى از آن ايثارها و جان فشانى ها است.

با اين حال، كوفه در تاريخ خويش كارنامه اى درخشان برجاى نگذاشته است، مزاج رنگانگ مردم اين شهر، عهدشكنى ها و پيمان شكنى هاى آنان در دوره هاى متعدد، سست عنصرى و جهالت آن ها، كه در عصر امام على عليه السلام باعث ظهور جريان انحرافى خوارج و نيز واگذارى خلافت به بنى اميه شد، مدعاى اين سخن است. و بالاتر از آن، دعوت نامه هاى فراوان مردم اين شهر و سپس بى وفايى به عهد خود به هنگام قيام امام حسين عليه السلام و عدم حمايت جدى از نماينده ايشان، مسلم بن عقيل، و سرانجام اهل بيت رسول اللَّه، چهره اى نه چندان مطلوب از اين سرزمين و مردم آن ترسيم كرده است.

با وجود اين، برخى از شيعيان و دوست داران اهل بيت در اين شهر كوشيدند تا وفادارى خود را به آرمان هايشان نشان دهند. توابين افرادى بودند كه خود براى امام حسين عليه السلام نامه نوشتند و او را به كوفه دعوت كردند ولى نتوانستند به او بپيوندند و در كربلا حضور يابند.

لذا در سال 65 ق در يك قيام، جان خود را با خداى خويش معامله كردند و براى قبولى توبه خود از اين كوتاهى بزرگ، آن را با خون خود مُهر كردند. يك سال بعد، مختار ابن ابى عبيدة ثقفى، كه يكى از هدف هاى قيام خود را گرفتن انتقام خون شهيدان كربلا اعلام كرده بود، كوفه را تسخير كرد. مردم اين شهر و دوست داران اهل بيت جوان مردانه در كنار او ايستادند. بيشتر آنان از موالى و يا عجم بودند و بيست هزار تن از آنان در سپاه مختار حضور يافتند. گفته اند كه در سپاه او كسى جز به فارسى صحبت نمى كرد. مختار موفق شد با تلاش ابراهيم بن مالك اشتر، فرمانده سپاهش، سپاه عبيداللَّه بن زياد را در نزديكى كوفه شكست دهد و همه مسببان و

ص: 78

عاملان شهادت امام حسين عليه السلام و اهل بيت او را به قتل برساند؛ اگرچه يك سال بعد، با شكست مختار، مصعب بن زبير، انتقام سختى از مردم كوفه گرفت و بسيارى را قتل عام كرد.

در آغاز دعوت عباسى، كوفه يكى از مراكز استراتژيك و مهم دعوت بود و سفاح، نخستين خليفه عباسى، مدت كوتاهى در آن جا اقامت گزيد تا اين كه شهر هاشميه را به عنوان پايتخت خلافت اسلامى انتخاب كرد. از آن به بعد كوفه اهميت خود را از دست داد و تنها در ابتداى اين دوران به سبب آشكار شدن قبر مطهر امام على عليه السلام در پشت شهر، رونق گذشته خود را بازيافت و به سبب توجه حاكمان و پادشاهان شيعى يا برخى از خليفه ها به مرقد امام على عليه السلام، به كوفه نيز توجه خاصى شد و اين شهر نيز همانند ساير شهرهاى عراق محل حضور، سكونت و زيارت شيعيان گرديد. امروزه، كوفه شهرى نسبتاً آباد است و موقعيت تجارى و اقتصادى قابل توجهى دارد. محصولات اين شهر عبارت است از خرما، برنج، گندم و جو.

ص: 79

هدايت كرد و به آنان گفت: «تكوفوا فى هذا الموضع»؛ يعنى در اين مكان جمع شويد، از ريشه كاف و تكوف است». (1) 204 برخى نيز گفته اند: «به سبب وجود كوه كوچكى در آن جا، كه به كوفان معروف است، اين منطقه را كوفه ناميده اند». (2) 205

ص: 80

ص: 81

در دوره هاى مختلف، همواره، تعميرات و بازسازى هايى در اين مسجد انجام گرفت و اندكى نيز بر مساحت آن افزوده شد. بناى فعلى مسجد مساحتى بالغ برچهل هزار مترمربع است كه ضلع هاى آن به ترتيب 110- 116- 109 و 116 متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره هايى براى زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالى- جنوبى است و حدود 21 درجه به سمت قبله، يعنى به سوى غرب، انحراف دارد. (تصوير شماره 13)

ص: 82

توجه زائران است. محراب امير المؤمنين، كه آن را اخيراً بازسازى كرده اند، در ديواره جنوبى شبستان قرار دارد و امروزه محفظه يا درى از طلا بر روى آن نصب است و عنوان «هذا محراب امير المؤمين» بربالاى آن به چشم مى خورد. اين محراب سمت ديوار قبله قرار دارد. (تصوير شماره 14)

ص: 83

جبرئيل است. (1) 219 (تصوير شماره 18)

ص: 84

ص: 85

ص: 86

برفراز آن قرار دارد. داخل حرم او آينه كارى است. (1) 228 (تصوير شماره 23)

ص: 87

مسجد كوفه نماز نگزارده باشد ... قبله اين مسجد باغى از باغ هاى بهشت است، نماز خواندن در آن برابر با هزار نماز و نافله در آن برابر با پانصد نماز، نشستن در آن بدون تلاوت قرآن و ذكر نيز عبادت است». (1) 232 از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است: «مسجد كوفه مسجد پربركتى است كه خداوند آن را براى اهلش برگزيده است». (2) 233 از امام صادق عليه السلام نقل است: «نماز در چهار مكان مى تواند تمام خوانده شود:

1- مسجد الحرام 2- مسجد النبى صلى الله عليه و آله 3- حرم امام حسين عليه السلام 4- مسجد كوفه». (3) 234 نيز از ايشان نقل شده است: «در روز قيامت از اين مسجد هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مى روند». (4) 235

ص: 88

از امام حسين عليه السلام نقل شده است: «مسجد سهيل خانه ابراهيم عليه السلام بوده كه از آن به سوى عمالقه رفته است و آن جا خانه ادريس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دميده مى شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مى روند». (1) 238 مسجد سهله در ده كيلومترى شرق مرقد مطهر امام على عليه السلام واقع شده و فاصله آن تا مسجد كوفه حدود دو كيلومتر است. صحن مسجد به ابعاد 125 و 140 متر با ديوارى مرتفع به طول 22 متر است. سه در و يك مناره نسبتاً بلندى دارد كه در 1378 ق تجديد بنا شده است. از امام صادق عليه السلام نقل است كه در آن موضع خانه اى است كه ادريس در آن خياطى مى كرد. (2) 239 ابراهيم عليه السلام از آن جا به سوى عمالقه خارج شده است و در آن مكان صخره اى است كه تصويرهاى پيامبران در آن است و از آن مسجد خاكى برداشته شده كه خداوند انبياء را با آن خلق كرده است. آن جا مقام حضرت خضر است (3) 240 و گرفتار و پريشانى به آن مسجد نمى رود مگر آن كه خداوند براى او گشايشى فراهم آورد. (4) 241 هم چنين از امام باقر عليه السلام نقل شده است: هيچ پيامبرى را خداوند برنيانگيخت مگر آن كه در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا عدل الهى آشكار مى شود و منازل و جايگاه هاى پيامبران، اوصياء و صالحين است». (5) 242 از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه: «هيچ گرفتارى نيست مگر آن كه دو ركعت نماز در اين مسجد گزارد و خداوند گرفتارى او را برطرف خواهد كرد». (6) 243 مسجد سهله را قبيله بنى ظفر ساخته اند. آن ها طايفه اى از انصار بودند و امام على عليه السلام مسجد بنى ظفر را همانند مسجد كوفه دانسته است. (7) 244 (تصوير شماره 2/ 24)

ص: 89

ص: 90

ص: 91

در كوفه مسجدهاى ملعونه اى هم بود كه امروز اثرى از آن ها نيست از جمله مسجد ثقيف، متعلق به مغيرة بن شعبه از ياران معاويه و راويان حديث هاى جعلى؛ مسجد اشعث، متعلق به اشعث بن قيس كندى، از ياران سياسى و فرصت طلب امام على عليه السلام، كه پنهانى با معاويه ارتباط داشت. وى كارنامه مطلوبى از خود در حمايت از امام على عليه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد شبث بن ربعى كه از ياران عبيد اللَّه بن زياد و جزو خوارج بود و در حادثه كربلا نيز حضور داشت. (1) 254

ص: 92

خانه امام على عليه السلام ديده مى شود. بناى دار الاماره به صورت مربع با ضلع هاى 110* 110 متر و شاهد ماجراهاى فراوان و پند پذير بوده است. (تصوير شماره 8/ 24)

ص: 93

ص: 94

ص: 95

ص: 96

نخلستان ها، درختان و باغ هاى ميوه اطراف شهر را تا چندين كيلومتر پوشش مى دهد.

مسافت كربلا تا بغداد و نجف 80 و تا تهران 980 كيلومتر است. اين شهر 549/ 402 نفر جمعيت دارد.

ص: 97

رسيد و چون نام آن را دانست فرود آمد، وضو ساخت و نماز گزارد و مشتى از خاك آن را برداشت، بوييد و گفت: «در اين سرزمين واقعه اى سخت رخ خواهد داد، در اين جا اردو مى زنند و در همين جا خونشان بر زمين ريخته مى شود، اين جا جاى بار افكندن و اردو زدن است. در اين جا مردانى كشته خواهند شد كه در روز رستاخيز بدون حساب به بهشت در مى آيند». (1) 261 كربلا در دوره هاى مختلف تاريخى، از عصر اموى تا عباسى و دوران تهاجم مغولان تا عصر حاضر، مورد توجه برخى از خليفه ها و اميران قرار داشت.

و اين امر ناشى از ارادت و توجه آنان به مرقد مطهر امام حسين عليه السلام و يارانش بود. آنان همواره براى آبادانى و شكوه كربلا تلاش هايى داشتند و در دوره هاى مختلف كه در صفحه هاى بعد يادآور خواهيم شد به بازسازى، احيا، تعمير و تزيين آن حرم مطهر پرداختند.

ص: 98

سر را با آن مى پوشانند، گرفته اند. برخى نيز آن را از «كربل» به معناى نوعى گياه كه در آن جا فراوان مى رويد و يا از «كربله» به معناى نرمى و سستى خاك در زير پاها (1) 265 و يا از واژه فارسى «كاربالا» يعنى كار بلند و والا يا آسمانى دانسته اند (2) 266 كه در عصر ساسانيان رايج بود و آن واژه در حقيقت معرب است. هنگام ورود امام حسين عليه السلام به اين سرزمين، ايشان نام آن را پرسيد. در ميان نام ها يكى كربلا بود، فرمود: «ارض كرب و بلا» و خواست از آن خارج شود كه نگذاشتند. (3) 267 قديمى ترين شعرى كه نام كربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است كه عصر جاهليت را درك كرده است.

اذا هى حلّت كربلا فلعلعافجوز العذيب دوناً فالنوابى (4) 268

ص: 99

فرمود: «جبرئيل مرا خبر داده است كه فرزندم حسين پس از من در سرزمين طف كشته مى شود، جبرئيل اين خاك را برايم آورده و به من خبر داده كه محل قتل او در همين خاك خواهد بود». (1) 273

ص: 100

را نينوا ناميده اند و ياقوت حموى نيز كربلا را جزيى از نينوا مى داند. (1) 282 امام حسين عليه السلام وقتى نام آن را كربلا شنيد، از نام ديگرش پرسيد. گفتند: نينوا است. همان موقع دستور داد كاروان بار گشايند و رحل اقامت افكنند. (2) 283 امروزه، تپه هايى باستانى در قريه نينوا از دوران تمدن بابلى خبر مى دهد كه به تپه هاى تاريخى معروف هستند. (3) 284

ص: 101

«گويا مى بينم كه گرگان بيابان هاى ميان نواويس و كربلا، بند بند من را از هم مى گسلند». (1) 290

ص: 102

مسجد النبى صلى الله عليه و آله است و مسافر مى تواند نماز خود را تمام بخواند». (1) 295 از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه «وقتى حسين عليه السلام به شهادت رسيد، هفتاد هزار فرشته غمگين و غبارآلود بر سر قبرش فرود آمدند. آنان تا روز قيامت بر حسين گريه و نوحه سرايى مى كنند». (2) 296

ص: 103

قبرامام حسين عليه السلام روايتى نقل شده است كه فرمود: «چون آهنگ زيارت قبرحسين عليه السلام را دركربلا داشتى در بيرون بايست و در قبر بنگر سپس به روضه وارد شو و در برابر آرامگاه در بالاسر بايست و آنگاه از درى كه در پايين پاى على بن الحسين عليه السلام است بيرون شو و به سوى شهيدان حركت كن سپس به راه خود ادامه ده تا به شهادت گاه ابوالفضل عباس بن على برسى، آن جا بر در سرپوشيده بايست و سلام ده». (1) 299 با توجه به اين سخن امام صادق عليه السلام، كه در اين دوران يعنى آغاز عصر عباسى در قيد حيات بود، مى توان گفت كه آن حضرت شخصاً آن بارگاه را ديده و به درهاى حرم اشاره كرده است.

در آغاز عصر عباسى، به هنگام خلافت سفاح، كنار مرقد امام حسين عليه السلام بناى سرپوشيده ديگرى ساخته شد. در دوران مهدى عباسى به سال 158 ق، بناى سرپوشيده قبلى از نو ساخته شد و مادر مهدى براى خادمان قبر سيد الشهداء حقوق ماهانه اى مقرر كرد. (2) 300 اين بناى ساده دگر بار در دوران هارون الرشيد تخريب شد. او موسى بن عيسى، حاكم كوفه، را مأمور اين كار كرد تا با نيروهاى خود به كربلا برود و قبه و بناى يادشده را خراب كند. درخت سدرى را كه در آن مكان قرار داشت از ريشه قطع سازد و هر گونه اثرى را از آن خطه محو كند. (3) 301 مأمون فرزند هارون، كه از معتزله بود و گرايش هايى به علويان داشت، در 193 ق بنايى زيبا بر قبر آن حضرت برپا كرد كه تا عصر متوكل هم چنان باقى بود.

متوكل عباسى نخستين خليفه اى است كه با جسارت هر چه تمام تر براى محو آثار شهيدان كربلا تلاش كرد. او در 236 ق قبر امام، خانه ها و سراهاى پيرامون آن را به كلى ويران كرد. حتى دستور داد تا زمين آن را شخم زنند و بذر بپاشند و بر قبر آب ببندند و مردم را از زيارت آن مقام باز دارند. (4) 302 آب در اطراف قبر مطهر دور زد و از اين رو آن جا

ص: 104

به حائرالحسين معروف شد. اين واقعه را شيخ طوسى به نقل از شاهدى عينى توصيف كرده است. او مى گويد: «ديدم زمين و مكان مقبره امام حسين عليه السلام و شهيدان كربلا را شخم زده اند و در آن نهرها جارى كرده اند، گاوها بر آن مى راندند و كشاورزان در آن كشت مى كردند و من خود به چشم خويشتن مى ديدم كه چگونه گاوها وقتى براى شخم زدن به مكان قبر مى رسند از چپ و راست آن مى گذرند و هرچه بر آن ها تازيانه مى زنند بر روى قبرها حركت نمى كنند». (1) 303 اين اقدام ستم كارانه متوكل باعث بروز شورش در جامعه شد و عده اى از درباريان، به فرماندهى فرزند متوكل، بر او شوريدند و او را به قتل رساندند.

منتصر پس از قتل پدر به خلافت رسيد و به جبران اقدام هاى نادرست پدر پرداخت. او بناى حرم را در 247 ق بازسازى و بناى با عظمتى، بر فراز قبر مطهر استوار كرد و مسجدو صحن و مناره اى را نيز براى راهنمايى زائران و نشان دادن آن مكان مقدس بنا نمود و مردم را به زيارت شهيدان كربلا تشويق كرد. از ديگر اقدام هاى مهم منتصر، بزرگداشت علويان و شيعيان بود كه دستور داد تا از تعقيب بنى هاشم و خاندان ابوطالب دست بردارند و زيارت قبرهاى آل ابى طالب را مانع نشوند. (2) 304 وى هم چنين فدك را به فرزندان فاطمه (س) از اولاد امام حسن عليه السلام و حسين عليه السلام برگرداند و تعميراتى هم بر قبر امام على عليه السلام در نجف انجام داد. بر خورد مثبت او با علويان و زيارت گاه نجف و كربلا، عده اى از سادات و نواده هاى امامان معصوم، به ويژه امام موسى بن جعفر و امام سجاد عليه السلام را به سوى آن سرزمين ها سرازير كرد كه ابراهيم مجاب فرزند محمد العابد بن موسى عليه السلام در رأس آنان قرار داشت. (3) 305 اين بنا تا عصر علويان طبرستان باقى بود و در 273 ق سقف آن فروريخت و رو به ويرانى نهاد. ده سال بعد، در 283 ق، محمد بن زيد علوى، از نواده هاى امام حسن مجتبى عليه السلام ملقب به داعى صغير و از حاكمان شيعى طبرستان، اين

ص: 105

بقعه و بنا را مرمت كرد. (1) 306 اين كار را محمد ورد القطان انجام داد. او قبه با شكوهى بر فراز قبر سيد الشهداء ساخت و در مجاورت آن، دو ساختمان با سقف چوبى بنا كرد تا زائران بتوانند بالاى سر امام به زيارت بپردازند و زيارت در برابر رأس شهيدان آسان شود. (2) 307 وى هم چنين حصار اطراف حرم را تعمير كرد. اين اقدام با دوران حكومت معتضد عباسى مصادف بود. ايامى كه وى با علويان و شيعيان هم چون منتصر روابط خوبى داشت.

محمد بن زيد، به تعمير و بازسازى مرقد امام على عليه السلام نيز اقدام كرد و خود به زيارت آن دو بزرگوار رفت و اوقافى براى آنان قرار داد.

در دوران آل بويه، به ويژه عصر حكومت عضدالدوله ديلمى، توجه و اهتمام زيادى به مرقد امامان و عتبات عاليات شد. اين پادشاهان شيعى و دوست داران اهل بيت تلاش و فعاليت هاى گسترده اى در توسعه، بازسازى و تزيين مقبره ها و زيارت گاه هاى امامان و پيشوايان دين در سرزمين هاى مختلف اسلامى، به ويژه ايران و عراق، انجام دادند. عضد الدوله در 371 ق بنا و حرم بزرگ و باشكوهى براى سالار شهيدان ساخت و قسمت هاى زيادى از بنا را تجديد كرد. براى نخستين بار، در هر چهار سمت حرم، رواق ها و شبستان هايى ساخت و قبه و رواق ها را به زيبايى با هزينه هاى فراوان تزيين كرد. او ضريحى را، كه از چوب ساج ساخته شده و با عاج تزيين شده بود، روى قبر آن امام نصب كرد و با پارچه هاى گران قيمت ديباج قبر را پوشاند. (3) 308 وى هم چنين مساحت حائر حسين را 2400 گام توسعه داد و دور و برِ حرم بازارها ساخت و در اطراف كربلا حصارى محكم و بلند ايجاد كرد، در آب رسانى براى مزرعه هاى ساكنان كربلا تلاشى وافى به عمل آورد و موقوفه هاى زيادى را براى اداره حرم اختصاص داد. دوران عضد الدوله با خلافت طائع، فرزند مطيع عباسى، مصادف بود. اقدام هاى عضد الدوله را عمران بن شاهين، يكى از اميران بطائح، (4) 309 تداوم بخشيد و مسجد و رواق پشت روضه را بر رواق هاى موجود افزود كه به نام او، رواق عمران بن

ص: 106

شاهين، معروف شد- (1) 310 اين رواق به سبب دفن ابراهيم مجاب به نام او نيز معروف است- مسجدى نيز در جوار اين رواق بنا كرد كه تا عصر صفوى پا برجا بود و درآن هنگام به حرم اضافه شد. تا چندى پيش بخشى از آن برجاى مانده و مخزن فرش هاى حرم بود كه در پشت ايوان معروف به ناصرى قرار داشت. (2) 311 در زمان سلطان الدوله ديلمى، هنگامى كه حرم مطهر دچار آتش سوزى شد، وزير شيعى اين پادشاه، ابو محمد حسن بن فضل معروف به ابن سهلان رامهرمزى، به تعمير آن اقدام كرد. او در 407 تا 412 ق به بازسازى و نوسازى حرم مطهر، رواق ها و گنبد آن پرداخت. (3) 312 ابن بطوطه اين بنا را در 727 ق به چشم خود ديده و در سفرنامه اش توصيف كرده است. (4) 313 او هم چنين ديوار و قلعه محكمى براى شهر ساخت تا امنيت مردم را از هجوم دشمن تأمين كند. اين ديوار دروازه هاى آهنى سنگينى داشت. (5) 314 اما جريان آتش سوزى حرم در آن سال، به سبب افتادن دوشمع از شمع هاى حرم برروى فرش ها بود كه آتش به سرعت به پرده ها و رواق ها و گنبد سرايت كرد و تنها ديوارهاى حرم و بخشى از حرم و مسجد عمران بن شاهين از تخريب در امان ماند. (6) 315 در عصر سلاجقه، به هنگام حكومت سلطان ملك شاه سلجوقى، به سال 479 ق وزير شيعى او، مجدالملك براوستانى، ديوار اطراف حرم يا حائر حسين را بازسازى كرد. او به همراه سلطان ملك شاه به زيارت آن حضرت رفت و آن خدمت را انجام داد. (7) 316 در اين دوران يكى از شورشى ها به نام خفاجه به سال 489 ق كربلا را دست خوش تاخت و تاز قرار داد، حرم حسينى را غارت كرد و زائران را به قتل رساند. سيف الدوله، فرمانرواى حلب و مؤسس

ص: 107

سلسله حمدانيان، كه نقش مؤثرى در جهاد با بيزانس و مسيحيان در آزاد سازى بيت المقدس ايفا كرد، شخصاً با سپاهيانش به كربلا آمد و پس از محاصره خفاجه، او را به قتل رساند و امنيت مردم را برقرار و خسارت و زيان هاى وارده به شهر و حائر حسين را جبران كرد. (1) 317 در دوران خليفه الناصر لدين اللَّه عباسى، وزير شيعى او مؤيد الدين محمد قمى، بنايى را كه ابن سهلان ساخته بود تزيين و بخشى از آن را در 620 ق تعمير كرد. او صندوق چوبى بر روى قبر قرار داد و آن را با پارچه هاى زيبا و حرير پوشاند و ديوارهاى حرم و رواق ها را با چوب ساج تزيين كرد. (2) 318

ص: 108

اين طاق ها را رواقى تشكيل مى داد. اين گنبد، به لحاظ شكل هندسى، زيبا و بسيار ماهرانه ساخته شدو تجلى معمارى اسلامى بود. (1) 320 نحوه قرار گرفتن گنبد و رواق ها به گونه اى بود كه گردش زائران به دور ضريح و مزار شهيدان ممكن بود ولى امروزه چنين امكانى براى زيارت مزار آنان نيست.

فرزندان اويس جلايرى از آثار خود كتيبه هاى ديگرى هم بر جاى گذاشتند از جمله كتيبه اى به پهناى شصت سانتى متر بر روى ديوار حرم ثبت است و حكم «اويس بن ...» در آن به چشم مى خورد. اين كتيبه بر لايه زيرين ديوار جديد قرار دارد كه براى تقويت ديوار قديمى روى آن ساخته شده است.

سلطان احمد جلايرى، هم چنين، ايوان روبه روى صحن، معروف به ايوان طلا، و مسجد صحن، واقع در اطراف حرم را ساخت. در آن دوران، آينه و خاتم كارى ها و كاشى هاى كاشانى با منظره هاى طبيعى اوج معمارى اسلامى را در رواق ها و حرم به نمايش گذاشت. كتيبه اى از كاشى با آيه و سوره هاى قرآن كريم، به خط ثلث، بر روى ديوار رواق ها جلوه زيبايى به حرم بخشيد. (2) 321 به فرمان سلطان احمد، دو گل دسته حرم نيز با آجرهاى زرد كاشانى تزيين و تاريخ بنا بر ساقه مناره ها به زبان فارسى و در قالب حروف ابجد (عدد 793) ثبت شد. (3) 322 غازان خان و اولجايتو، از ايلخانان مسلمان و شيعه مغول، به زيارت كربلا رفته هديه هاى فراوانى به آن بقعه و بارگاه تقديم كردند. ارغون شاه نيز با كندن كانال و مجراهايى آب فرات را به داخل كربلا هدايت كرد تا كار كشاورزى رونق يابد و بناهاى متبركه آن سامان آبادانى گيرد. (4) 323 اولجايتو، كه نام مسلمانى اش سلطان محمد خدابنده بود و به شيعه گرايش يافت، قصد آن داشت تا قبر امام حسين عليه السلام و امام على عليه السلام را از كربلا و نجف به ايران و پايتخت اش سلطانيه منتقل سازد لذا گنبد و مقامى در سلطانيه، نزديك زنجان، بر پا كرد و مكانى را براى دفن جنازه هاى انتقالى قرار داد. اما عالمان

ص: 109

شيعه او را از اين كار بازداشتند و حرمت نبش قبر را براى او بيان كردند و او از اين تصميم منصرف شد. ابن بطوطه، كه در اين دوران به شخصه حرم و بقعه مبارك را ديده است، از قنديل هاى زرين و سيمين بر روى ضريح و پرده هاى حرير بر درهاى آن سخن مى گويد. (1) 324 در 904 ق، قبل از آغاز حكومت صفويه، وقف نامه اى به آن تاريخ روى سنگى در داخل ضريح مزار شهيدان قرار داشت كه در سال هاى اخير كشف شده است.

در اين سنگ نبشته وقف نامه فردى به نام شيخ امين الدين مبنى بر وقف زمين ها و املاك مجاور زمين هاى جعفريات در شمال حرم امام حسين عليه السلام ثبت شده است. (2) 325 پادشاهان صفوى، كه ترويج كننده مذهب تشيع بودند، در بسيارى از سرزمين هاى زير سلطه خويش به تعمير و ساخت بناهاى مربوط به امامان شيعه و امام زاده ها و سادات و تكريم آنان پرداختند. شاه اسماعيل صفوى، مؤسس سلسله صفوى، از كسانى بود كه در اين راه تلاش زيادى كرد. او در 914 ق به تزيين حرم امام حسين عليه السلام پرداخت. (3) 326 صندوقى از خاتم بسيار نفيس و گران بها روى قبر مطهر قرار داد و تمامى رواق هاى حرم را با فرش هاى گران بهاى ايرانى پوشاند و دوازده چلچراغ شيشه اى و طلايى، از جنس طلاى خالص، به حرم تقديم كرد. از جمله كارهاى مهم شاه اسماعيل در تزيين حرم، طلا و آينه كارى رواق ها و آرايش حرم با سنگ هاى مرمر و رخام در 920 ق بود كه قبل از آن به صورت گچ و آجر بود. (4) 327 او هم چنين دستور داد حاشيه هاى ضريح را طلاكارى كنند.

شاه عباس صفوى از ديگر پادشاهان صفوى است كه در تزيين حرم اقدام هاى شاه اسماعيل را تداوم بخشيد. او ضريح مسى بر قبر مطهر ساخت و آن را با پرده هاى حرير قيمتى پوشاند. گنبد حرم را از قسمت نماى خارجى نوسازى كرد و از داخل نيز با

ص: 110

كاشى هاى زيبا به آن زينت داد. مال فراوانى در اختيار متولى و خادمان حرم قرار داد (1) 328 و صندوق زيبايى بر قبر مطهر نصب كرد كه تاكنون باقى است. (2) 329 شاه صفى نيز ضمن زيارت حرم، دستور داد مسجد پشت سر را توسعه داده، رواق شمالى را بنا كردند كه به رواق شاه معروف شد. هم چنين به دستور او ديوار صحن از سمت شمال خراب شد و مساحت آن گسترش يافت. اين كار را وزير شاه صفى به نام قزاق خان بيگلربيگى انجام داد. او در سراسر ديوار شمالى حجره ساخت و مقابل هرحجره ايوانى ايجاد كرد كه با كاشى هاى گران بهايى تزيين شده بود. اين ايوان به «صافى صفا» معروف است. (3) 330 شاه سليمان صفوى در 1048 ق به توسعه مسجد پشت سر و صحن از سمت شمال و احداث رواق شمالى پرداخت. راضيه سلطان بيگم دختر شاه سلطان حسين نيز هزينه اى براى تعمير و تزيين ضريح مطهر تقديم كرد. (4) 331 نادر شاه افشار در 1135 ق بودجه فراوانى براى نوسازى حرم امام حسين عليه السلام اختصاص داد و خودش كربلا را زيارت كرد و فرمان داد بناهاى موجود را تزيين كنند.

او هديه هاى گران بهايى به گنجينه حرم هديه كرد. (5) 332 پادشاهان عثمانى نيز با وجود داشتن مذهب تسنن به مقبره ها توجه ويژه اى داشتند و چون در آن دوران كربلا و ديگر شهرهاى عراق زير سلطه پادشاهان عثمانى بود، آبادانى آن شهر را وجهه همت خود قرار مى دادند؛ سلطان سليمان قانونى پس از زيارت بقعه امام حسين عليه السلام به مرمت و سفيد كارى و گچ كارى خارجى گنبد دستور داد. او براى جبران خسارت هاى مردم كربلا و جلوگيرى از طغيان رود فرات سدى ساخت كه به سد سليمانيه معروف شد. اين كار به دنبال فعاليت هاى آبادانى غازان خان در كربلا صورت گرفت. او دستور داد محصول زمين هاى آبيارى شده با اين سد به فقيران كربلا اختصاص يابد. (6) 333

ص: 111

بعدها سلطان مراد سوم عثمانى نيز على پاشا، والى بغداد، را مأمور نوسازى آستانه كرد.

ص: 112

در سال هاى 1227 و 1250 ق فتحعلى شاه قاجار به نوسازى بناى فرسوده حرم پرداخت و پوشش طلاى گنبد آن را بازسازى كرد. او ضريح نقره اى جديد براى قبر مطهر ساخت و داخل ايوان گنبد را طلا كارى كرد و تمامى آن چه را كه وهابيان تخريب كرده بودند، بازسازى كرد. نماينده او در اين طرح ابراهيم خان شيرازى بود. او هم چنين در 1232 ق، فرمان داد تا روى ضريح مسى مرقد، كه شاه عباس ساخته بود، ضريح نقره اى بسازند و صندوق خاتم روى مرقد را با چوب ساج روكش كنند. اين صندوق را هم آقا محمد خان نصب كرده بود. در اين دوران، كربلا ديوارى محكم با چهار دروازه داشت؛ 1) دروازه بغداد در شمال كربلا 2) دروازه خيمه گاه در جنوب 3) دروازه نجف اشرف در مشرق 4) دروازه حُرّ در مغرب. (1) 337 در 1285 ق، ناصرالدين شاه نيز كوشش هايى براى توسعه، ترميم و تزيين بقعه انجام داد. (2) 338 او خود به زيارت عتبات آمد و شرح كامل اين سفر را در سفرنامه عتبات خود نگاشت. (3) 339 وى صحن را از سمت غربى آن توسعه داد و گنبد و بخشى از پوشش طلاى آن را بازسازى كرد. هم چنين ايوان بزرگى را در سمت قبله احداث كرد كه به نام خود او، ايوان ناصرى، مشهور شد. اين كار را شيخ عبد الحسين تهرانى انجام داد. در همان دوران داخل حرم تعمير و حجره هاى صحن از نو ساخته شد. (4) 340 در 1296 ق احمد معمار نامى بر ايوان بيرونى ديوار رواق غربى، مقابل پنجره فولاد، تعميراتى انجام داد و بالاى پنجره كتيبه اى با اين عنوان از خود به جاى گذاشت:

«عمل اوستاد احمد المعمار 1296 ق».

در 1300 ق صحن امام حسين عليه السلام و نيز كاشى كارى رواق هاى سه گانه شرق، غرب و شمال توسط عبداللَّه بن قوام با كمك مالى محمد صادق تاجر شيرازى اصفهانى الاصل انجام شد و كتيبه اى به همين مضمون بر بالاى مقبره شمالى، يعنى مقابل ضريح امام، با تاريخ 1300 ق به يادگار ماند. از آن زمان تا 1360 ق، توسعه و بازسازى چندانى در حرم

ص: 113

صورت نگرفت. ولى بعد از آن تا عصر حاضر، همواره تلاش ها و اقدام هاى فردى و متفرقه اى براى تزيين، توسعه و بازسازى حرم انجام شده است از جمله در 1360 ق سيف الدين طاهر، از متمولان هند، يكى از مناره ها را كه خراب شده بود از نو ساخت و سپس هر دوى آن را طلا كارى كرد. در 1367 ق، خانه ها و مدرسه هاى دينى مجاور صحن از جمله جامع يا مدرسه ناصرى تخريب شد كه آن را ناصرالدين شاه در 1301 ق ساخته بود و در سمت غربى صحن امام حسين عليه السلام قرار داشت. از شمال به مدرسه زينبيه و درب ساعت و از جنوب به مدرسه صدراعظم نورى، معروف به صدر، متصل بود. اين مسجد و دو مدرسه را عبدالرسول خالصى تخريب كرد. (1) 341 براى اين تعميرات، كاميون هايى حامل 55 تن سنگ مرمر از يزد از سوى سيد محمدآقا يزدى و مصطفوى و شصت كاميون از طرف جمعى از بازرگانان تهران ارسال شد. اين مرمرها همه در كف حرم مطهر و تمامى ديوارهاى داخل آن تا ارتفاع سه متر كار گذاشته شد و در 1368 ق عمليات روكارى با سنگ مرمر به پايان رسيد. (2) 342 در اين توسعه، علاوه بر مدرسه ها، آثار ديگرى از جمله جامع رأس الحسين و مقام رأس الحسين، مدرسه و مسجد سردار حسن خان، كه محمد حسن خان قاجار پدر آقا محمد خان در 1180 ق ساخته بود، همه به دستور عبدالرسول خالصى ويران شد. هم چنين تكيه بكتاشيه، (3) 343 ورودى باب قاضى الحاجات و مأذنه هاى مزار پادشاهان آل بويه تخريب شد. تمامى اين تخريب ها به منظور ايجاد يك فلكه بود كه پشتوانه علمى و تاريخى و آثار فرهنگى را اين گونه دست خوش تخريب قرار داد. (4) 344 در 1370 ق، مرحوم صبرى هلالى به خطاطى آيه هاى قرآن (سوره دهر) بر حرم پرداخت. ضلع شرقى حرم در اين سال ساخته شد و ايوان ها و طاق ها نيز با

ص: 114

كاشى هاى زيبا و نفيس تزيين گرديد. يك سال بعد، بناى گنبد و پوشش طلاى آن مرمت شد و در 1373 ق، سقف رواق هاى حرم به طور كامل بازسازى و كاشى هاى معرّقى از اصفهان زينت بخش حرم شد و قسمت بالاى ايوان ناصرى طلاكارى شد. ده سال بعد، هيأت نوسازى حرم، نماى ديوارهاى بيرونى حرم را با سنگ هاى ايتاليايى و ايوان ها را با كاشى تزيين كردند.

در سال 1388 ق ستون هاى سنگى از ايران وارد شد. سقف قديمى ايوان را برداشتند و ستون ها را نصب كردند. اين كار دو سال به طول انجاميد و پس از آن به بناى جديد ايوان طلا پرداختند. در 1394 ق طرح نوسازى و هماهنگ سازى صحن شريف تدوين شد. اين طرح شامل احداث مجدد ايوان، خراب كردن ضلع غربى صحن و تزيين ديوارها با كاشى بود كه اجراى آن تا 1396 ق طول كشيد. (1) 345 هم اكنون سير مراحل توسعه و بازسازى حرم و بقعه شريف حسينى ابعاد و زاويه هاى حرم را اين گونه روشن ساخته است:

صحن حرم امام حسين عليه السلام محدوده مستطيلى شكلى را در بر مى گيرد كه ضلع شمال به جنوب آن از سمت بيرون 125 و ضلع شرق به غرب آن 95 متر است. اين محدوده همه بناهاى حرم را در خود جاى داده و در داخل يك صحن به مساحت 385 متر مربع قرار دارد. حرم و بقعه در وسط اين صحن قرار دارد كه با كاشى هاى گران قيمت پوشانده شده است. ارتفاع حرم دوازده متر، طول دو ضلع شمالى و جنوبى 55 متر و طول ضلع شرقى و غربى آن 445 متر است. حاشيه ديوارهاى حرم از سمت بيرون با آيه هاى قرآن تزيين شده است. طول حرم 40/ 10 و عرض آن 10/ 9 متر است. كف داخل آن سنگ مرمر است و ديوارها نيز كاشى كارى شده و به آيه هاى قرآن؛ سوره هل اتى، يس و سوره هاى كوچك با خط ثلث سفيد در متن كاشى لاجوردى مزين شده است. اين تزيين ها در سال هاى 1363 تا 1369 ق انجام گرفت كه در صفحه هاى پيشين به آن اشاره شد. (تصوير شماره 25 و 26)

ص: 115

ص: 116

آقا محمد خان نيز ضريحى از نقره بر فراز قبر نصب كرد (1) 351 و درهاى ورودى را، كه از رواق به داخل حرم باز مى شد، با نقره تزيين نمود. (2) 352 پس از چندى، ناصرالدين شاه، كه به شخصه به زيارت كربلا مشرف شده بود، دستورهايى براى تعمير و بازسازى حرم صادر كرد؛ ضريحى از نقره ساخت و آن را روى قبر گذاشت. بدين گونه قبر مطهر داراى دو ضريح بيرونى و داخلى شد. نام هديه كننده ضريح بيرونى، يعنى ناصرالدين شاه، بر آن ثبت شده است. روى درِ آن، پنجره نقره اى كوچكى است و بر بالاى آن اين عبارت ديده مى شود: قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله «الحسن و الحسين سيدى شباب اهل الجنه و ابوهما خيرٌ منهما» اين ضريح، ضريح مسين شاه عباس را در خود جاى داده است. (3) 353 ناصر الدين شاه كه خود داخل آن شده، ضريح و قبر را چنين توصيف مى كند: «من و ميرزا حسن كليد دار جسارت كرده توى ضريح حضرت رفته از ضريح هم درب كوچك ديگر بود ميرزا حسن باز كرد، شمعى در دست داشت دور قبر منور با آجر فرش شده بود كه پا روى آجر گذاشته شود. من از طرفى ميرزا حسن از طرفى به زحمت زياد رفتيم. ميرزا حسن متصل شمع را كج مى كرد. من از دست او گرفتم. من به طور عجيبى روى آجرها نشسته بودم جا تنگ بود. سرم به تخته ضريح مى خورد. جاى نشستن تنگ و بسيار مشكل بود. ميرزا حسن تخته روى قبر مطهر را كشيد. دست برده دو سه مشتى تربت صحيح از روى قبر مطهر برداشتم». (4) 354 در پايين پاى آن، ضريح ديگرى متصل به ضريح بيرونى قرار گرفته كه به على اكبر، فرزند دلاور امام حسين عليه السلام، تعلق دارد. در 1355 ق، سيف الدين طاهر، از داعيان اسماعيلى، پنجره اى از نقره براى مرقد مطهر ساخت و آن را از هند به كربلا فرستاد كه بر بالاى آن نوشته شده بود:

«ان الداعى الى حب آل محمد الطاهر بن ابى محمد الطاهر سيف الدين نجل سيدنا

ص: 117

محمد برهان الدين من بلاد الهند سنه خمس و خمسين و ثلث مائة بعد الالف 1355 ق». (1) 355 در 1360 ق استاد محمد صنيع خاتم شيرازى، از استادان برجسته خاتم كارى، صندوق مطهر را تعمير كرد.

در طول تاريخ، همواره پادشاهان و بزرگان، چراغ دان هاى گران قيمتى از طلا و نقره به داخل ضريح مبارك هديه مى كردند. يك جفت شمعدان طلاى بسيار بزرگ از سوى سلطان عبدالمجيد خان عثمانى به حرم هديه شده است. بعضى از قنديل هاى آويزان شده از جنس طلا و نقره، از هند و جاهاى ديگر آمده است. (2) 356 امروزه طول ضريح مطهر به پنج پنجره و عرض آن نيز به چهار پنجره تقسيم مى شود. هر قسمت هشتاد سانتى متر عرض دارد. اما بخشى كه مرقد على اكبر عليه السلام در آن است، يعنى پايين پاى آن حضرت، از ضريح تنها يك بخش و از طول دو بخش را در بر مى گيرد. طول ضريح مرقد امام حسين عليه السلام 5/ 5 و عرض آن 5/ 4 متر است و طول آن قسمت كه قبر على اكبر عليه السلام را در خود جاى داده 6/ 2 و عرض آن 4/ 1 متر است. ارتفاع ضريح به 5/ 3 متر مى رسد و بر بالاى آن در چهار گوشه، چهار گويچه شكلى است كه طول هر يك نيم متر و زر اندود است. (3) 357 بر روى ضريح، ديوارهاى صحن، حرم و گل دسته ها آثارى از گلوله ديده مى شود كه حاصل تهاجم نيروهاى بعثى به شيعيان متحصن در مرقد در 1370 ش است. اين شيعيان عليه حكومت وقت قيام كرده بودند.

بربالاى سر مبارك آن حضرت، بيرون ضريح، سنگ قهوه اى رنگى به نشانه جايگاه دفن سر آن حضرت نصب است. برخى گفته اند شمر ملعون سر مبارك امام عليه السلام را روى آن جدا كرد. بر اساس روايت هاى موجود، امام سجاد عليه السلام سر مبارك امام حسين و برخى از شهيدان را به كربلا بازگرداند و در كنار جسدهاى پاك شان به خاك سپرد. بر اساس روايتى ديگر، سر مبارك امام در بالاى قبر پدر بزرگوارش امام على عليه السلام در نجف دفن شده است. امام صادق عليه السلام در اين مكان نماز مى گزارد و توصيه مى كرد كه بر سر

ص: 118

مبارك امام حسين عليه السلام، در اين مكان نماز گزارده شود (1) 358 برخى نيز گفته اند سر آن حضرت را به عسقلان مصر بردند و در آن جا دفن كردند. امروزه، در شهر قاهره در مسجدى به نام مسجد الحسين عليه السلام ضريحى با عنوان رأس الحسين قرار دارد كه مردم آن شهر پيرامون آن دعا و زيارت مى خوانند و سوم شعبان، روز تولد امام حسين عليه السلام، را ده روز جشن مى گيرند و احترام خاصى به اين مكان مى گذارند.

ص: 119

سمت جنوب شرقى ضريح امام حسين عليه السلام، به فاصله چند مترى آن قرار دارد. اكنون اين قبرها، كه در داخل يك اتاقك دوازده مترى و حاوى صندوق خاتم است، پنجره اى از نقره به طول پنج متر دارد و آرامگاه را مشخص مى كند. بر بالاى اين پنجره، اسامى حدود 120 تن از شهيدان كربلا، همراه با زيارت نامه مخصوص بر روى كتيبه اى از كاشى هاى آبى نقش بسته است. قبل از توسعه جديد حرم، يعنى تا 1213 ق، اين قبرها بقعه اى جداگانه داشت و از حرم امام حسين عليه السلام مستقل و مجزا بود به گونه اى كه طواف پيرامون آن ميسر بود. سخن ابو حمزه ثمالى اين مطلب را تأييد مى كند: «سپس از حرم مطهر خارج شو و در مقابل قبور شهدا بايست». (1) 360 كسانى كه قبل از توسعه آن را ديده اند توصيف شان به همين گونه است. (2) 361 در 1213 ق، عمليات توسعه جديد آغاز شد و به دليل زياد بودن زائران و تنگىِ مكان زيارت، سيد على طباطبايى و آيت اللَّه شهرستانى براى تأمين رفاه زائران ديوار آن بقعه را برداشتند و راهروى درِ ورودى رواق جنوبى به مزار شهيدان را بستند و در قسمت شمالى آن، ضريحى از چوب ساج قرار دادند سپس ديوار حائل را برداشتند و آن را به حرم متصل كردند. با اين كار امكان طواف پيرامون مزار شهيدان از بين رفت اما فضاى زيارتى مناسبى ايجاد شد. در 1230 ق از سوى ملا محمد صالح برغانى ضريحى از برنج با كتيبه نقره اى حاوى شعرهاى محتشم كاشانى بر آرامگاه شهيدان نصب شد و صندوقى از خاتم نيز در داخل آن قرار گرفت. در اوايل قرن چهاردهم، انيس الدوله، همسر ناصرالدين شاه، ضريح نقره اى به طول حدود 80/ 4 در پنج شبكه و ارتفاع 70/ 1 براى آرامگاه شهيدان تقديم كرد. اين ضريح به جاى ضريح قبلى نصب شد و هم اكنون نيز در همان مكان باقى است. در 1361 ق صندوق خاتم كارى اين آرامگاه به كوشش محمد صنيع خاتم شيرازى تعمير شد و ديوارهاى مجاور ضريح را هنرمندان تواناى ايرانى آينه كارى كردند. (3) 362 (تصوير شماره 28)

ص: 120

ص: 121

او كه از بينايى محروم بود كنار ضريح سيد الشهداء عليه السلام آمد و با صداى بلند بر ابا عبداللَّه چنين سلام كرد: «السلام عليك يا جدّاه». گفته مى شود از درون ضريح صدايى شنيد كه پاسخ او را مى داد: «و عليك السلام يا ولدى». چون پاسخ سلام خود را از امام حسين عليه السلام شنيده بود به ابراهيم مجاب معروف شد. (1) 364 امروزه بر مزار آن بزرگوار صندوقى از چوب ساج و ضريحى از برنز با ابعاد 2* 2 متر و به ارتفاع دو متر قرار دارد. (2) 365 (تصوير شماره 29)

2- 4- رواق شرقى (رواق فقيهان)

رواق شرقى يا رواق فقيهان به طول 45 و عرض پنج متر با سنگ هاى مرمر در ديواره ها و كف، محل نماز و عبادت زائران است و هم چون ديگر رواق ها، با آينه هايى زيبا تزيين شده است. از اين رواق درى به سوى صحن و دو در به سوى حرم باز مى شود.

در دوره اى، به سبب دفن آقا باقر وحيد بهبهانى، از فقهاى اصولى در اين جا، به نام رواق «آقاباقر» معروف بود (3) 366 از آن جا كه فقيهان و دانشمندان در اين رواق دفن اند آن را رواق فقيهان ناميده اند. اين رواق به وسيله دودر به صحن متصل است؛ يكى از آن ها كنار كفش دارى آل طعمه و روبه روى مسجد سيد كاظم رشتى است و ديگرى كنار كفش دارى آل وهاب قرار دارد كه در آن شاعرى به نام سيد عبد الوهاب (ف 1322 ق) دفن است و در مقابل اش باب على اكبر واقع شده كه رواق را به حرم وصل مى كند.

معروف ترين فقيهانى كه در آن مكان دفن شده اند؛ شيخ محمد باقر اصولى، سيد على طباطبايى، صاحب رياض العلماء، شيخ يوسف آل عصفور، سيد كاظم رشتى، سيد احمد بن كاظم رشتى، آل كمونه و كليد دار هستند.

3- 4- رواق جنوبى (رواق حبيب بن مظاهر)

اين رواق به سبب وجود مرقد حبيب بن مظاهر، يار با وفاى امام حسين عليه السلام در كربلا، به اين نام مشهور شده است. پايين ديوارها و كف آن با سنگ هاى مرمر سنگ فرش و

ص: 122

بالاى ديوارها از نيمه تا سقف و نيز تمامى سقف آن آينه كارى است و چهل چراغى بزرگ از سقف آن آويزان است. اين رواق روبه روى روضه، سمت جنوب غربى ضريح، واقع شده و باب القبله حرم به اين سمت باز مى شود. اين در نقره اى حاصل كار حاجى حسين خان صدر اصفهانى است. (1) 367 ميرزا تقى خان امير كبير در اين رواق دفن شده اند.

قبر و ضريح حبيب بن مظاهر

حبيب بن مظاهر از صحابه و ياران با وفاى امام على عليه السلام است. او در دوران حكومت آن حضرت عضو شرطةالخميس (نيروهاى انتظامى) و در جنگ هاى جمل، صفين و نهروان نيز حاضر بود و در رأس قبيله بنى اسد، از قبيله هاى حامى اهل بيت و خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله، قرار داشت. حبيب بن مظاهر از كسانى است كه براى حمايت از امام حسين عليه السلام و قيام او در كوفه تلاش كرد و خود نيز به سپاه امام در كربلا پيوست. در حالى كه حدود 75 سال سن داشت و موها و ريش هايش سفيد بود فرماندهى جناح چپ سپاه را بر عهده گرفت و در يك جنگى نابرابر شهيد شد. قبيله بنى اسد هنگام دفن شهيدان كربلا حبيب را، كه از بزرگان آنان بود، در ده مترى قبر امام حسين عليه السلام به طور مستقل و جداگانه به خاك سپردند. بعدها، اين مرقد در داخل روضه امام حسين عليه السلام و در رواق شرقى قرار گرفت. در وسط رواق محاذى مسجد بالا سر بر فراز قبر او ضريحى از نقره، كه محمد باقر كلكته چى تبريزى در 1362 ق ساخته بود، به جاى ضريح برنجى اهدايى مادر آقا خان محلاتى نصب شده است. (2) 368 اديب الملك مقام جايگاه دفن او را چنين مى ستايد: «سعادت آن پيرمرد شهيد آن قدر بوده است كه ضريح وى در بقعه قرار يافته و زائران به هنگام ورود به حرم و خروج از آن، پيرمرد با سعادت را زيارت مى كنند». (3) 369 (تصوير شماره 31)

4- 4- رواق شمالى (رواق پادشاهان)

اين رواق را شاه صفى ساخته است و چون پادشاهان قاجار در آن دفن هستند آن را

ص: 123

رواق پادشاهان ناميده اند. شاه صفى، كه به زيارت حرم مطهر آمده بود، ضمن بخشش هاى فراوان براى خادمان و فقيران شهر دستور داد تا اين رواق را احداث كنند. (1) 370 ايوانى نيز بيرون آن ساخت كه به «صافى صفا» معروف شد. قبر مظفرالدين شاه، محمد على شاه، احمد شاه و محمد حسن ميرزا، از پادشاهان ايران، در اين رواق قرار دارد كه البته مكان آن دقيقاًمشخص نيست. (2) 371 همه اين رواق ها به وسيله هفت در به داخل صحن باز مى شوند. اين درها عبارت است از: 1- باب حبيب بن مظاهر 2- باب القبله 3- باب صاحب الزمان 4- باب على اكبر 5- باب الكرامه 6- باب ابراهيم مجاب 7- باب رأس الحسين.

مرقد امير كبير، صدر اعظم عصر ناصر الدين شاه و عماد الدوله، نوه فتحعلى شاه روبه روى باب الكرامه است.

ص: 124

خيره مى كند و دل ها را مجذوب خويش مى سازد. نخستين گنبدى كه بر فراز مرقد امام ساخته شد در زمان منتصر عباسى بود. او پدرش متوكل را به قتل رساند و به ساختن بقعه و بناى حرم پرداخت. اين گنبد، كه تا 273 ق پا برجاى بود، رو به ويرانى نهاد و در آن سال محمد بن زيد علوى، از علويان طبرستان، به صورت باشكوهى آن را بازسازى كرد. (1) 374 چندى بعد، عضدالدوله ديلمى، آن را تزيين كرد. اين گنبد در 407 ق در آتش سوخت و بخشى از آن تخريب و توسط ابن سهلان تعمير شد. در دوران حكومت جلايريان، كه از دست نشانده هاى ايلخانان مغول بودند، اين گنبد را از نو بر روى چهار طاق و در چهار جهت استوار و به صورت بسيار زيبا و شكل هندسى ماهرانه اى ساختند و روح معمارى اسلامى را در آن به نمايش گذاشتند. شاه عباس صفوى آن رااز نماى بيرونى بازسازى كرد و به كاشى كارى و نماى داخلى آن پرداخت و با نقش ها و خطهاى زيبا، به اسامى امامان دوازده گانه شيعه مزين ساخت.

در 941 ق سلطان سليمان قانونى، از پادشاهان عثمانى و سنى مذهب، نماى خارجى گنبد را با گچ مرمت و سفيد كارى كرد. (2) 375 پس از آن آقا محمد خان قاجار در 1211 ق آن را با پوششى از طلا زراندود كرد. (3) 376 حدود بيست سال بعد طلاها دچار آسيب و زنگ زدگى شد. ساكنان كربلا، با ارسال نامه اى، از فتحعلى شاه مساعدت خواستند. شيخ جعفر كاشف الغطاء به عنوان نماينده آنان، با شاه و سران و مردم نيكوكار شهرهاى ايران ارتباط برقرار كرد. سر آخر، به دستور فتحعلى شاه در 1232 ق پوشش گنبد عوض شد و طلاى بهترى در آن به كار رفت. (4) 377 ناصرالدين شاه قاجار در 1273 ق دوباره پوشش طلاى گنبد را بازسازى كرد و كتيبه اى در سمت راست آن با اين عبارت نگاشت:

ص: 125

«تذهيب القبة الحسينيه على عهد السلطان ناصر الدين شاه قاجارى، كتبه محمد حسين الشهير بالمشهدى 1273 ق و جدد بناها و قسم من تذهيبها فى سنه 1273 ق». (1) 378 اين گنبد حدود 37 متر ارتفاع دارد. در بالاى آن ميله اى از طلا نصب شده و بر فراز آن چراغ نورانى قرار دارد. در قسمت ازاره گنبد، دوازده پنجره نور و هوا را به داخل حرم منتقل مى كند. به گفته عبدالصالح آل طعمه، توليت حرم، در اين گنبد 7526 خشت طلا به كار رفته و مجموع سطح طلا كارى شده آن 301 متر مربع است. (2) 379 در طرف ديگر گنبد اين كتيبه به چشم مى خورد: «و قد تشرف بتعمير هذه القبة المباركة الشريفة المنوره بعون اللَّه تعالى السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل السلطان بن سلطان ناصر الدين شاه قاجارى خلد اللَّه ملكه».

قسمت بيرونى ساقه گنبد با آيه هايى از سوره منافقون به خط ثلث زينت بخش اين معمارى اسلامى است كه به خط شيخ جواد على است و تاريخ 1371 ق را در خود دارد.

در رأس قسمت خارجى آن نيز كتيبه اى حاوى سوره فجر ديده مى شود. (3) 380

ص: 126

كه در 793 ق با تلاش اويس جلايرى تكميل شد. اين مناره با آجرهاى زرد كاشانى تزيين شد و در ساقه آن به زبان فارسى و با حروف ابجد تاريخ 793 ق ثبت است. (1) 381 قطر اين مناره بيست و ارتفاع آن چهل متر بود كه پس از مناره ملويه متوكل در سامراء نخستين مناره در عراق بود. منارة العبد با زيبايى اعجاب آميز خود زينت بخش گنبد حرم بود (2) 382 كه در زاويه شمال شرقى حرم قرار داشت و در 982 ق توسط شاه طهماسب صفوى بازسازى شد. در 1308 ق در گل دسته آن شكافى ايجاد شد كه دوباره آن را تعمير كردند. اما در 1354 ق اين مناره زيبا و مقاوم به بهانه انحراف و كجى در آن به دستور نخست وزير وقت عراق، ياسين هاشمى، تخريب شد. به گفته آل طعمه كه خود و خاندانش از متوليان حرم مطهر بوده اند: «هدف وى از اين كار دست يافتن به درآمدى بود كه از محل موقوفات مرجان امين الدين و از رهگذر اجاره دادن ابنيه و اراضى وقفى به دست مى آمد. در جريان اين تخريب، به سكه هاى مسى مربوط به دوران جلايرى و صفوى دست يافتند كه آن ها را به «دار الآثار القديمه» بغداد سپردند ...». (3) 383 2- 7- مناره جنوبى

در فاصله ده مترى جنوب گنبد، در ديوار قبله و برابر منارة العبد، مناره ديگرى در 786 ق توسط سلطان احمد جلايرى ساخته شد. ارتفاع آن به 25 متر و قطر آن به 4 متر مى رسد. وى گل دسته را با كاشى هاى زرد كاشانى آراست. در 1237 ق نصف بالاى آن را همسر محمد شاه، دختر مصطفى خان (عموى ناصر الدين شاه) به طلا آراست (4) 384 و در 1373 ق اين گل دسته به هنر نمايى محمود هادى طلا كارى شد.

3- 7- مناره غربى

اين مناره سمت قبله و در زاويه غربى ديوار آن ساخته شده است. در 1356 ق

ص: 127

اندكى كج شد و سلطان سيف الدين طاهر بودجه اى براى تخريب و بازسازى آن اختصاص داد. اما چون شالوده و اساس آن محكم بود آن را از اساس و پايه تخريب نساخت و به مرمت بخشى از آن بسنده كرد. تعداد خشت هاى طلايى دو گل دسته اى كه سلطان احمد جلايرى ساخته بود به 8024 مى رسد. (1) 385 اكنون، تنها اين دو مناره طلايى زينت بخش حرم است. (تصوير شماره 33)

ص: 128

طرف، به عرض 70/ 1 متر. هر دوى آن ها داراى روكش طلا و مزين به آيه ها و اشعار است كه سردار جان بن سردار خان وقف كرده است. (1) 388 ديوارهاى اين ايوان به دستور يكى از همسران فتحعلى شاه قاجار در 1232 ق با طلاى خالص زر اندود شد (2) 389 و كاشى هاى بسيار زيبا به قسمت هاى فوقانى آن ها افزوده گشت. سقف ايوان نيز با آيه هايى از قرآن كريم به خط سيد صادق آل طعمه مزين است. در زمان هاى قبل شمعدان بزرگى به سقف اين ايوان آويزان بود.

2- 8- ايوان ناصرى (غربى)

اين ايوان در ضلع غربى حرم واقع است و چون ناصر الدين شاه قاجار آن را ساخته بود به نام او معروف شد. اندكى بعد، سلطان عبد الحميد ثانى، پادشاه عثمانى، آن را بازسازى كرد و نام آن به «ايوان حميدى» تغيير يافت. ارتفاع آن پانزده، طول پايه آن هشت و عرض آن پنج متر است. اين ايوان در 1275 ق بنا شده است و سقف ايوان كاشى كارى شده و با شعرهايى مزين است. بر پيشانى آن عبارت «عمل استاد احمد شيرازى 1296 ق» ديده مى شود. (3) 390 3- 8- ايوان شمالى

درسمت شمال حرم ايوان بزرگى قراردارد كه آن راشاه صفى ساخته است و به همين دليل در ابتدا نام «صافى صفا» داشت. اين ايوان در گذشته هاى دور به «ايوان ليلو» معروف بود. زيرادرويشان درآن جا تكيه داشتند ومراسم عزادارى امام حسين عليه السلام را برپا مى كردند.

در اين ايوان بانى آن و چند تن از عالمان و انديشمندان به خاك سپرده شده اند. (4) 391

ص: 129

خاص به آن بخشيده است. پيرامون و گرداگرد حرم را صحنى وسيع احاطه كرده است. بر اين صحن نام «جامع» و «مشهد» نيز اطلاق مى شود كه از داخل به شكل مستطيل و دو طبقه و از بيرون به شكل بيضوى است. ارتفاع ديوارهاى آن به دوازده متر مى رسد كه تا دومتر آن با سنگ و بقيه با كاشى تزيين شده و كتيبه ها و آيه هاى قرآنى زينت بخش آن است. قبل از توسعه جديد حرم، مدرسه ها و مسجدهايى پيرامون آن قرار داشت كه به داخل صحن راه مى يافتند. اين اماكن در توسعه خيابان هاى مجاور به كلى تخريب شد. (1) 392 بناى بخش شمالى آن توسط شاه طهماسب صفوى ساخته شده است و پيش از آن، داراى ضلع شرقى، غربى و جنوبى بود. مساحت صحن 82* 158 متر يعنى 1500 متر مربع با 65 ايوان و حجره است. (2) 393 اين حجره ها در دوران ناصرى و به دستور وى تعمير شد. (3) 394 صحن با هفت در به بيرون راه مى يابد و كف آن در 1375 ق با سنگ هاى سياه معدنى فرش شده است. (4) 395 در گذشته تكيه اى با نام «تكيه بكتاشيه» در داخل صحن، سمت راست باب القبله، قرار داشت كه عبد المؤمن دده ساخته بود و صوفيان ترك در عصر عثمانى در آن گرد هم مى آمدند. اين تكيه در توسعه هاى جديد از بين رفت.

1- 9- صحن صغير (كوچك)

در جوار صحن اصلى و سمت شرقى آن صحن كوچكى قرار داشت كه به وسيله راهرويى به هم وصل مى شد. اين صحن را صحن صغير مى ناميدند. مساحت آن 48 متر مربع و داخل آن با كاشى هاى زيبا تزيين شده بود. تاريخ بناى آن به دوران عضد الدوله ديلمى (قرن چهارم هجرى) مى رسيد و چند تن از پادشاهان آل بويه در آن به خاك سپرده شدند. (5) 396 اما اين صحن در تعميرات بعدى از ميان رفت و به صحن اصلى پيوست.

ص: 130

ص: 131

آيه هايى از قرآن با خط زيبا بر اين در نقش بسته است. در گذشته، دو درِ صحن صغير و باب الصافى جاى آن قرار داشت.

4- 10- باب الكرامه

باب الكرامه در دورترين نقطه ضلع شمال شرقى صحن و كنار باب الشهدا است و به سبب كرامت امام حسين عليه السلام باب الكرامه ناميده شده است. چهار متر ارتفاع و سه متر عرض دارد و با آيه هايى از قرآن تزيين شده است. (1) 403 5- 10- باب السلام

اين دروازه در وسط ضلع شمالى واقع است و چون مردم از آن جا به امام حسين عليه السلام سلام مى دادند به باب السلام معروف است. چهار متر طول و سه متر عرض دارد و آيه هايى از قرآن بر آن نقش بسته است.

6- 10- باب الرجاء

در ميان باب القبله و باب قاضى الحاجات درى است كه آن را، به اميد برخوردارى از فضل و كرامت الهى، باب الرجاء مى خوانند. كتيبه اى از بيرون با آيه هايى از قرآن آن را جلا بخشيده است. قوس ايوانى كه بر فراز آن است با كاشى هاى زيبا همراه با آيه هاى قرآن به خط ثلث تزيين شده است. ارتفاع دروازه به حدود پنج و عرض آن به 5/ 3 متر مى رسد. (2) 404 7- 10- باب السّدرة

اين دروازه به ياد درخت سدرى كه نشانگر قبر بود و هارون الرشيد آن را از بيخ بركند، به «باب السدره» معروف شد. در دورترين نقطه ضلع شمال غربى صحن قرار دارد و ارتفاع آن به چهار و عرض آن به سه متر مى رسد. اين دروازه پيش از آن بر «باب القبله» نصب شده بود و در 1385 ق به اين مكان منتقل شد. (3) 405 بالاى اين در با آيه هايى از قرآن

ص: 132

تزيين شده است.

8- 10- باب السلطانيه

در سمت غرب صحن، دروازه اى به وسيله يكى از پادشاهان عثمانى ساخته شد كه آن را «باب السلطانيه» نام نهادند. (1) 406 ارتفاع آن چهار و عرض آن سه متر است و آيه هايى از قرآن زينت بخش آن است. مدرسه حسن خان سردار مقابل اين در قرار دارد.

9- 10- باب رأس الحسين

اين دروازه روبه روى سر مقدس (بالاسر) امام حسين عليه السلام باز مى شود و آن را باب رأس الحسين عليه السلام خوانده اند. محل آن به وسيله كاشى هاى زيبايى تزيين شده است.

ارتفاعش به چهار و عرضش به سه متر مى رسد و ساعت زنگ دار بزرگى نيز بر بالاى آن نصب است. (2) 407 هم چنين در بالاى اين باب آيه هايى از قرآن با تاريخ 1372 ق نگاشته شده است.

10- 10- باب الزينبيه

در جنوب غربى صحن يعنى نزديك تل الزينبيه ساخته شده است و به سبب نزديكى به آن مكان به «باب الزينبيه» معروف است. ارتفاع آن چهار و عرض آن سه متر است و با آيه هايى از قرآن مزين شده است. (3) 408 شايان ذكر است همه اين ده درب اكنون به فلكه اى باز مى شود كه در 1368 ق احداث شده است.

ص: 133

ص: 134

نقشه؟؟؟

ص: 135

بزرگ ساخته اند كه چهارصد متر مربع مساحت دارد. وسط ساختمان، سمت قبله، جايگاه امام سجاد عليه السلام و محل عبادت آن حضرت است. در قسمت ورودى در بزرگى است كه با چند پله به سطح خيمه گاه مى رسد. بعد از در ورودى، سمت راست و چپ شانزده فرورفتگى قوسى شكل همانند كجاوه در دو طرف با آجر ساخته اند كه نشان از شانزده كجاوه اى است كه خانواده هاى شهيدان كربلا را از آن جا به سوى كوفه بردند. در قسمت پايانى و سمت راست ساختمان، كه حدود 5/ 1 متر گودتر است، غرفه اى حدود بيست متر قرار دارد كه محل عبادت اهل بيت بود. (1) 412 بر سردر و آستان ورودى خيمه گاه شعرهايى از سيد حسين علوى كربلايى روى سنگ مرمر نقش بسته است. (2) 413 در زير خيمه گاه چاهى است كه به چاه حضرت عباس عليه السلام مشهور است و مردم از آب آن مى نوشند و صورت خود را مى شويند. (3) 414 فاصله خيمه گاه تا تل زينبيه پانصد متر است.

برخى مكان اصلى قتل گاه را در نزديكى مستشفى حسين (بيمارستان امام حسين عليه السلام) مى دانند. (4) 415 اين نظر بر اساس شواهد صحيح تر است، زيرا تا قبل از قرن چهاردهم كسانى كه خيمه گاه را ديده اند آن را در جايى كه اكنون بيمارستان امام حسين عليه السلام است ذكر كرده اند. (5) 416 قبر احمد بن محمد معروف به بن فهد حلى، از فقيهان بزرگ اماميه در (757- 841 ق) در بقعه اى جداگانه در جنوب خيمه گاه قرار دارد. (6) 417 (تصوير شماره 37)

ص: 136

امام حسين عليه السلام همواره به اين مرقد مطهر نيز بذل توجه شده است. اگر چه نخستين بقعه و بنا و گنبد حرم را عضد الدوله، در قرن پنجم هجرى ساخت اما از قرن هاى نخستين اسلامى به اين مرقد توجه ويژه اى شده است. پس از بناى قبه و بارگاه توسط عضد الدوله، پادشاهان صفوى عنايت خاصى نسبت به اين مكان مقدس داشتند و تحولات چشم گيرى در بنا و سعى وافرى در بازسازى آن به عمل آوردند. شاه طهماسب صفوى در 1032 ق با كاشى هاى زيبا به تزيين گنبد پرداخت و ضريحى روى صندوق خاتم نصب كرد و آن را روى قبر قرار داد. او هم چنين، رواق و صحن را تعمير و بازسازى كرد و براى فرش كردن حرم فرش هاى گران بهايى ارسال كرد.

نادر شاه افشار در 1153 ق، هديه ها و جواهر نفيسى به حرم هديه كرد و به آينه كارى برخى از بناهاى حرم پرداخت. در دوران او صندوق روى قبر نوسازى شد. او چهل چراغى نيز براى قرار دادن شمع ها جهت روشنايى حرم هديه كرد. (1) 418 در دوران قاجاريه، محمد شاه قاجار ضريح نقره اى بر روى مرقد آن حضرت نصب كرد. اين كار را حاجى محمد حسين خان صدر اصفهانى وزير انجام داد. نوسازى حرم، رواق و صحن نيز از كارهاى اين دوره بود. (2) 419 حرم حضرت ابوالفضل، از تخريب و غارت وهابيان در 1216 ق در امان نبود و همانند حرم امام حسين عليه السلام به غارت رفت. فتحعلى شاه براى بازسازى و جبران خسارت هاى وارده بر اثر تهاجم وهابيان اقدام هاى مهمى انجام داد از جمله حرم را نوسازى و گنبد را كاشى كارى كرد.

در 1263 ق سلطان عبدالحميد عثمانى، از پادشاهان سنى مذهب عثمانى، هديه هايى از جمله دوشمعدان با شاخه هاى طلا به حرم هديه كرد و سه سال بعد سلطان عبدالمجيد عثمانى به نوسازى بناى حرم پرداخت. مادر وى نيز پرده هايى از حرير را به حرم تقديم كرد. (3) 420 در سال 1366 ق كار سنگ فرش كف و ديواره هاى صحن و حرم به

ص: 137

وسيله افراد نيكوكار ايرانى، زير نظر آيت اللَّه شهرستانى، آغاز شد. سى كاميون بزرگ از آن سنگ ها، كه از ايران وارد شده بود، در بازسازى حرم ابوالفضل عليه السلام به كار رفت. برخى از اين سنگ ها را حاج محمد حسين حجار باشى زنجانى و برخى ديگر را بازرگانان و تاجران ايرانى تهيه كرده بودند. (1) 421 حرم مطهر در مجموع 4370 متر مربع مساحت دارد و به لحاظ فضا و مساحت و بنا از ساير مشاهد مشرفه، جز حرم عسكريين، بزرگ تر و شباهت كاملى به حرم امام حسين عليه السلام دارد. (2) 422 (تصوير شماره 38)

ص: 138

1385 ق نيز ضريح جديدى براى حرم در ايران ساخته شد. هنرمندان اصفهانى نهايت هنر خود را در اين كار به نمايش گذاشتند. اين ضريح، كه هديه آنان بود، از جنس نقره و طلاى ناب با سنگ هاى قيمتى مينا ساخته شد و از لحاظ زيبايى منحصر به فرد بود.

چهارصد هزار مثقال نقره و هشت صد مثقال طلا در آن به كار رفت و ساخت آن سه سال طول كشيد. ضريح مذكور به پشتيبانى و حمايت آيت اللَّه سيد محسن حكيم ساخته و نصب شد. (1) 426 بر چهار گوشه اين ضريح چهار انارك طلايى زيبا به قطر پنجاه سانتى متر تعبيه شده است. در داخل آن صندوقى از خاتم روى قبر حضرت عباس عليه السلام قرار دارد.

در رواق شمالى از زير زمين به داخل قبر راه است. اديب الملك در سفرنامه خود آن را چنين شرح مى دهد: «به حرم حضرت ابوالفضل عليه السلام رفتيم، در رواق دريچه آهنى كوچكى را متولى باشى باز كرد. از چند پله پايين رفتيم به قدر ده ذراع به خط مستقيم در جايى كه دو نفر ايستاده مى توانستند راه بروند رفتيم بعد طرف دست راست دالان تنگى بود ... بعد پله اى. يك ذرع رفتيم پايين در آن جا اعلى عليين بهشت و عرض خداوندى يعنى قبر منور و مطهر حضرت عباس صلوات اللَّه و سلامه عليه بود، زيارت كرديم». (2) 427 ناصر الدين شاه نيز اين مكان را همين گونه توصيف كرده و از ورود خود به داخل قبر مطهر در زير زمين روضه شرحى داده است. (3) 428 (تصوير شماره 39)

ص: 139

ص: 140

است.

ص: 141

هر حجره نيز داراى ايوان كوچك است. در ميان هر يك از آن ها، ايوانى بزرگ در دو طبقه با حجره هايى قرار دارد. ديوارهاى اين ايوان ها كاشى كارى است و با شكل هاى زيباى هندسى و آيه هاى قرآن كريم تزيين شده است. اين كاشى كارى ها كار محمد حسين بن محمد ابراهيم در 1304 ق است. گنبد و دو مناره را هم او كاشى كارى كرده است. (1) 434 1- 5- ايوان طلا

مقابل حرم ايوانى به مساحت 320 متر مربع قرار دارد كه در نماى آن از آجرهاى مسى رنگ و طلا كارى استفاده شده است و چند بيت به زبان تركى بر بالاى آن ديده مى شود:

«يازدى خلوصى بر له تاريخ كلك فيض ايتدى بو بارگاهى سلطان حميد تجديد»

اين چند بيت شعر تركى نشان مى دهد كه ايوان در عصر پادشاهان عثمانى (سلطان عبد الحميد) تجديد بنا شده است. (2) 435 طلا كارى ايوان را احترام الدوله، همسر ناصرالدين شاه، به سال 1309 ق انجام داده و قسمت هاى باقى مانده را نيز آصف محمد على شاه لكهنوى به پوشش طلا آراسته است. (3) 436 اين ايوان به وسيله يك در به داخل حرم وصل مى شود كه روى آن اين عبارت به چشم مى خورد: «رجب على الصائغ ابن مرحوم فتح اللَّه شوشترى عام 1355 ق صاغها النقاش محمد حسن بن مرحوم شيخ موسى كتبها محمد جواد الخطاط».

دو درِ ديگر از جنس نقره در دو طرف آن قرار دارد و به حرم گشوده مى شود. روى آن ها شعرهايى با تاريخ 1388 ق ديده مى شود. (4) 437 در ميان لنگه دوم در دايره اى اين عبارت ها نوشته شده است: «انا مدينة العلم و على

ص: 142

بابها. العبد الجانى ابن شمس الدين محمد الاصفهانى محمد على الحسينى الطباطبايى 1359 ق». (تصوير شماره 40)

2- 5- ايوان بالاسر

اين ايوان در سمت غربى صحن قرار دارد و بر بالاى آن در تاريخ 1304 ق سوره فتح نوشته شده است. كتيبه اى از شعرهاى فارسى نيز در آن به چشم مى خورد. درويش ها در روزهاى محرم در آن به عزادارى پرداخته و آن را با پارچه هاى سياه و كشكول ها و شمشيرها مزين مى كردند. (1) 438 3- 5- ايوان شرقى

باب العلقمى يا باب الرضا در اين ايوان قرار دارد. كتيبه اى با تاريخ 1304 ق حاوى سوره حمد و قدر بر بالاى ايوان ديده مى شود كه نام تجديد كننده بنا، حاج نادر توكلى، را در خود جاى داده است.

4- 5- ايوان جنوبى

اين ايوان در ورودى باب القبله است و كتيبه اى با تاريخ 1304 ق و اثر محمد حسين يزدى در آن به چشم مى خورد. بالاى اين ايوان ساعت زنگ دار بزرگى نصب است.

ص: 143

شهيد شد. بعدها در مكان قطع شدن دستان ابوالفضل عليه السلام مقامى ساخته شده است كه بين باب الخان و باب البغداد در نزديكى درِ شرقى صحن و مقام دست چپ حدود پنجاه مترى آن، در جنوب شرقى و در بازارچه اى معروف به «بازارچه عباس» واقع است. (تصوير شماره 41)

ص: 144

5- 7- باب امام موسى بن جعفر عليه السلام

در زاويه غربى صحن با طول چهار وعرض 5/ 3 متر قرار دارد. كتيبه اى روى كاشى بر بالاسر با عبارت «و سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار» در آن به چشم مى خورد.

6- 7- باب امام جواد عليه السلام

باب امام جواد عليه السلام در شمال صحن با طول چهار و عرض سه متر است. بر بالاى در كتيبه اى حاوى آيه 25 سوره نور نقش بسته و دو صفه كنار آن به آيه هاى ديگرى از قرآن مزين شده است.

7- 7- باب امام على الهادى عليه السلام

در زاويه شمال شرق صحن قرار دارد. طول آن چهار و عرض آن 5/ 3 متر است.

8- 7- باب فرات

باب فرات در شرق صحن به طول چهار و عرض 5/ 3 متر واقع است. بر بالاى در كتيبه اى به خط كوفى حاوى سوره انشراح نقش بسته است. كتيبه اى ديگر بر پيشانى آن قرار دارد كه در آن آيه 73 سوره زمر به خط ثلث تحرير شده است

9- 7- باب امير المؤمنين على عليه السلام

در شرق صحن واقع است. طول آن چهار و عرض آن 5/ 3 متر است.

گفتنى است در حرم مطهر، علماى زير مدفون شده اند كه البته مكان دفن آنان دقيقاً روشن نيست.

1- حاج سيد محمد بن محسن زنجانى (ف 1355 ق)

2- شيخ على بن زين العابدين بارجينى يزدى حائرى

3- شيخ على اكبر يزدى بفروئى

4- سيد كاظم بهبهانى

5- سيد عبد اللَّه كشميرى

6- شيخ ملا على يزدى مشهور به سيبويه و برادرش ملا عباس اخفش

7- شيخ كاظم الهر

ص: 145

نقشه؟؟؟

ص: 146

ص: 147

تعمير و نگه دارى بهتر آن سفارش هايى كرده بود. (1) 441 در 1330 ق تعميراتى در آن آستان انجام گرفت و ايوانى در آن تعبيه شد. كتيبه بالاى اين ايوان نشان دهنده بانى و تعمير كننده آن است: «قد عمر هذا المكان بهمة آقا حسين خان شجاع السلطان همدانى دام ظله الفانى سنه 1330 ق».

در قسمت شرقى صحن، حجره هايى در دو طبقه جهت سكونت زائران ساخته شده و هنرمندان ايرانى در 1396 ق، حرم را آينه كارى كردند. (2) 442 (تصوير شماره 42)

ص: 148

كوچك، يكى به نام ابراهيم بن مسلم و ديگرى به نام محمد بن مسلم، در آن قرار دارد.

يكى از اين ضريح ها را ميرزا هدايت، وزير لشكر عصر نادرى، ساخته است. اين جا همان مكانى است كه اين دو طفل معصوم شهيد شدند و سر از تن مبارك شان جدا شد.

روشن نيست كه بناى آرامگاه در چه دوره اى ساخته شده است اما ناصر الدين شاه در سفر خود به عتبات و زيارت اين مكان به معير الممالك دستور تعمير آن را داد، چون رو به خرابى رفته بود. (1) 444 (تصوير شماره 44)

ص: 149

ص: 150

ص: 151

انگلستان (1920 م) است كه با مجاهدت هاى خود، سلطه و نفوذ انگليس را در عراق از بين برد. او را درضلع جنوب شرقى صحن در مقبره اختصاصى خود دفن كردند. در 1263 ق، هنگام توسعه صحن، بقعه اى به نام «ايوان شيرازى» به مساحت دويست متر در كنار آن قبر بنا شد كه محل تدريس و تحصيل طلبه ها شده بود ولى به دستور رژيم بعث تعطيل شد. (1) 455

ص: 152

ص: 153

قبر شيخ الاسلام قزوينى واقع است.

ص: 154

ص: 155

ص: 156

ص: 157

گرچه بسيارى ازآن ها ازبين رفته اند، همان مقدار باقى مانده نشان از اين سابقه تاريخى دارد.

ص: 158

گفتنى است قصرهايى چون ابن مقاتل و نيز ديواره اى شهر كربلا تا قرن چهاردهم هجرى برپا بوده كه امروزه تخريب گشته اند.

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

اين زمان، حاشيه بغداد به «تسوج» معروف بود (1) 481 كه بعدها كاظمين به جاى آن شكل گرفت. در جنگ نهروان به سال 37 ق به دستور امام على عليه السلام شهيدان جنگ را در اين مكان به خاك سپردند كه آن را «مقبرة الشهداء» ناميدند. در عصر عباسى، به هنگام توسعه و احياى بغداد و انتخاب آن به عنوان پايتخت، اين قبرستان به «شونيزى» معروف بود و خليفه منصور آن جا را براى دفن بزرگان و خاندان عباسى در نظر گرفت و از آن پس به نام گورستان قريش شهرت يافت. (2) 482 از زمانى كه بغداد به عنوان پايتخت انتخاب شد، اين منطقه حاصل خيز با آب وهواى مطلوب و باغ هاى پرميوه به عنوان تفريح گاه خليفه هاى عباسى مورد استفاده آنان قرار گرفت. از زمان شهادت امام كاظم عليه السلام و امام جواد عليه السلام و دفن آن دو امام در اين منطقه، خليفه ها و اميران شيعى همواره به آبادانى اين شهر و مرقدهاى واقع شده در آن همت گماشتند. اين منطقه از آن پس، محل سكونت بسيارى از شيعيان و دوست داران اهل بيت شد. آل بويه، از حكم رانان شيعى بغداد، همواره نسبت به آباد كردن اين شهر و مزارات آن بذل توجه داشتند و بارها شهر و خانه هاى آن را، كه براثر سيل، زلزله و نيز جنگ ها و درگيرى هاى داخلى و مذهبى دچار ويرانى و آتش سوزى شده بود، مرمت و بازسازى كردند. (3) 483 منتصر عباسى در اين منطقه بر روى دجله پل بزرگى ساخت كه «جسر جديد» ناميده مى شد و اين امر ارتباط بين دو طرف رودخانه را آسان مى كرد. در اين دوران، يعنى 640 ق، شهر كاظمين توسعه يافت و بسيارى از شيعيان در جوار مرقد مطهر آن دو امام ساكن شدند و خانه ها، بازارها و دكان ها ساختند و مكان هايى هم براى سكونت زائران برپا كردند. بدين گونه در يك قرن بعدى كاظمين از نظر توسعه و عمران به صورت شهرى مستقل درآمد و از بغداد جدا شد. (4) 484

ص: 163

در 651 ق، در جريان حمله هولاكو به بغداد، كاظمين نيز از تخريب بى نصيب نماند و رو به ويرانى رفت. به ويژه مرقد امامان شيعه آسيب شديد ديد. چندى گذشت تا اين كه علاء الدين جوينى، حكم ران بغداد، به مرمت و بازسازى شهر و مقبره امامان پرداخت و همه را بازسازى كرد. (1) 485 اندكى از اين بازسازى نگذشته بود كه رود دجله طغيان كرد و به بخش هايى از شهر، به ويژه حرم امامان شيعه، آسيب وارد ساخت و در 726 ق، سلطان ابوسعيد بهادرخان، از ايلخانان مغول، به ترميم و بازسازى شهر و حرم هاى مطهر همت گماشت. بعدها براى حفاظت شهر از طغيان دجله و نيز جلوگيرى از تهاجمات خارجى پيرامون شهر ديوار كشيدند.

ص: 164

به دستور مأمون بر روى مرقد امام كاظم عليه السلام بقعه اى ساختند و از آن پس بيشتر دولت مردان در اين قبرستان خاك شدند و هريك براى خود مقبره و بقعه اى اختصاص دادند. (1) 487 امام جواد عليه السلام در 220 ق به دستور معتصم عباسى و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، كه عنوان همسرى آن حضرت را داشت، مسموم و شهيد شد. ايشان را نيز در جوار قبر جدشان، امام موسى بن جعفر عليه السلام، دفن كردند. (2) 488 بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتى بنا كردند و آن را كاظميه ناميدند. از آن پس مقابر قريش نام خود را به كاظميه تغيير داد. در كنار اين بقعه، مسجدى به نام مسجد باب التبن يا مسجد كاظميه قرار داشت كه شيعيان از داخل اين مسجد قبر آن دو امام را زيارت مى كردند و به همين سبب بقعه امامين به مشهد باب التين نيز معروف شد. آن هنگام براى مرقد آن دو امام گنبد و بنايى با چند حجره ساخته و خادمانى را براى اداره آن انتخاب كرده بودند. در جوار اين بقعه باغى بود كه به زبيده خاتون، همسر هارون الرشيد، تعلق داشت. اين باغ محل سكونت شيعيان شده بود و آن ها در آن جا وسايل و تسهيلات لازم را براى زائران مرقد فراهم مى كردند. (3) 489

در سال 336 ق به امر احمد بن بويه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شيعى آل بويه، عمارت قبلى آستان خراب شد و از نو بقعه اى با شكوه بنا گرديد و برفراز هر دو قبر ضريحى جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنين برفراز آن مقبره ها، يك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزيين كردند. پس از او، عضدالدوله ديلمى همانند ساير مزارات امامان شيعه، تغييرات زيادى در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشيد. اين كار را به سال 369 ق انجام داد و ديوارى گرداگرد شهر كشيد. بيمارستانى نيز بين كاظمين و بغداد ساخت كه خدمات درمانى به زائران اين مزار ارائه كرد. از آن زمان، كاظمين به عنوان يك شهر در كنار بغداد جايگاهى ويژه يافت. (4) 490 در 441 ق، به دنبال درگيرى هاى شيعه و سنى در محل كرخ بغداد آتش سوزى

ص: 165

عظيمى رخ داد كه به مشهد كاظمين سرايت كرد و آسيب زيادى به بقعه مطهر رسانيد.

ابوالحرث ارسلان بساسيرى با كمك ابونصرفيروز، فرزند ابى كاليجار، به بازسازى و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم را تزيين و صحن شريف را بازسازى كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند. (1) 491 در 490 ق، مجد الملك ابوالفضل براوستانى وزير شيعى بركيارق، از پادشاهان سلجوقى، به تعمير و بازسازى حرم پرداخت و بناهاى جديدى به اطراف آن افزود. (2) 492 ديوارهاى آستان را با كاشى تزيين كرد و در شمال آن مسجدى بزرگ ساخت و دو مناره زيبا و يك مكان بزرگ براى استراحت زائران و سكونت آنان احداث كرد.

صحن و حرم شريف براثر طغيان رود دجله در 569 ق دچار آسيب شد و خليفه عباسى، الناصر لدين اللَّه، به همت وزير شيعى اش مؤيد الدين محمد قمى در 575 ق تعميراتى در آن انجام داد و حجره هايى در اطراف صحن ساخت. (3) 493 او در اطراف آستان خانه هايى براى زائران و فقيران بناكرد كه به «دار الضيافه» مشهور شد. علاوه برآن حجره هاى اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم دينى تبديل كرد. خليفه عباسى در چند سال بعد، كه دوباره حرم براثر طغيان دجله دچار آسيب شد، به بازسازى آن پرداخت و خرابى ها را ترميم كرد. (4) 494 در زمان فرزندش، الظاهر، نيز حرم مطهر دچار آتش سوزى شد و بسيارى از لوازم و نفايس آن در آتش سوخت و حتى به ضريح گنبد و مناره ها خساراتى وارد شد كه خليفه به بازسازى آن پرداخت. (5) 495 هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق، شهر كاظمين دست خوش تاراج و حريق شد. اما دو سال بعد وزير وى، عطاملك جوينى، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازى و جبران خسارت وارده به مشهد كاظمين پرداخت (6) 496 و ديوارهاى آستان

ص: 166

را با كاشى تزيين كرد. يك سده بعد، دوباره براثر طغيان دجله، حرم رو به تخريب و ويرانى رفت و سلطان اويس جلايرى به ترميم و تعمير آن اقدام كرد. ديوارهاى صحن را با كاشى هاى زيبا تزيين و سپس دو صندوق خاتم كارى بر روى قبرهاى مقدس نصب كرد و به جاى يك گنبد، كه در عصر آل بويه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهاى مطهر ساخت. اما بازهم چند سال بعد، يعنى در 776 ق، دجله طغيان كرد و خرابى هاى زيادى در مشهد كاظمين به بار آورد. (1) 497 اين بارهم سلطان اويس با تلاش وزيرش به رفع ويرانى ها پرداخت و قسمت هاى تخريب شده را مرمت كرد. كاروان سرايى هم براى سكونت زائران ساخت. (2) 498 عمده ترين بازسازى ها و تعميرات آستان كاظمين در دوران صفويه انجام شد. شاه اسماعيل صفوى، در 926 ق، تمامى بناهاى حرم را خراب كرد و بناى زيبا و با شكوهى شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جديد كاشى كارى شده ساخت.

مسجدى با شكوه و با ستون هاى ضخيم در شمال حرم احداث كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوى اشتهار دارد. دو صندوق زيبا از خاتم براى قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آويزها و قنديل هاى قيمتى و فرش هاى نفيس آراست. درهاى حرم و رواق ها را نيز با نقره پوشش داد. (3) 499 امروزه، كتيبه اى از آن اقدام ها بانام شاه اسماعيل هم چنان موجود است. سلطان محمد خدابنده، برادر وى، كه در اين سال ها در عراق حكومت مى كرد، كارهاى او را تكميل كرد. سليمان قانونى پس از تسخير عراق و سلطه عثمانى ها بر بغداد، منبرى زيبا از آجر و پوششى از كاشى به مسجد صفوى تقديم كرد.

شاه عباس صفوى، براى نخستين بار، ضريحى از فولاد برفراز قبرهاى امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزيين كرد. در 1045 ق، شاه صفى نيز چهار مناره در گوشه هاى صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست. (4) 500

ص: 167

در عصر قاجار هم توجه خاصى به مشهد كاظمين شد، آقا محمد خان قاجار تعميرات و بازسازى هاى عمده اى در حرم انجام داد. او در 1211 ق دو گنبد آستان را، از پايين تا بالا، با طلاى ناب پوشانيد. ايوان رواق جنوبى را نيز طلا كارى كرد و كف حرم و صحن را با سنگ هاى مرمر فرش كرد. خانه هايى را در اطراف صحن خريدارى كرد و صحن را توسعه داد. (1) 501 فتحعلى شاه قاجار در 1221 ق، داخل رواق ها را آينه كارى و كاشى كارى كرد و طلاهاى مناره ها را تجديد كرد. اين كار در 1229 ق به اتمام رسيد. بيست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجى، از دولت مردان عصر قاجار، ايوان رواق جنوبى، شرقى و غربى را طلا كارى كرد. در 1282 ق شيخ العراقين، وكيل امير كبير، از ثلث ماترك ميراث وى تعميراتى در آستان انجام داد و به بازسازى و تذهيب ايوان ها و آينه كارى حرم و رواق ها و كاشى كارى صحن پرداخت. يك سال بعد، ناصر الدين شاه ضريحى از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جاى گزين ضريح فولادى عصر صفوى كرد. برخى ديگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد ميرزا، فرزند عباس ميرزا، نيز در بازسازى و توسعه حرم نقش داشتند. (2) 502 امروزه، حرم و آستان كاظمين بيش از 14514 متر مربع مساحت دارد. طول آن 123 و عرض آن 115 متر است. حرم به صورت مستطيل ساخته شده و با فضاهاى اطراف در مجموع بيش از 26 هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زيادى از حرم و آستان از بناهاى شاه اسماعيل صفوى است و براساس كتيبه اى سال 926 ق، تاريخ پايان بنا است.

(تصوير شماره 47)

ص: 168

حاكمان و اميران شيعى بغداد، در جريان بازسازى حرم دو صندوق جديد روى قبرها گذارد و در 629 ق، المستنصر آخرين خليفه عباسى يك صندوق زيبا بر قبر امام جواد نصب كرد. اين دو صندوق تا عصر سلطان اويس جلايرى، يعنى 769 ق، باقى بود و در آن سال به سبب فرسودگى و آسيب ديدگى، دو صندوق نو و زيبا با خاتم كارى زيبا جاى گزين آن ها شد.

شاه اسماعيل صفوى در قرن دهم هجرى (926 ق) دو صندوق بسيار زيبا و خاتم كارى شده بر روى قبر دو امام نصب كرد. صندوق روى قبر امام جواد عليه السلام، كه امروزه هم چنان موجود است، از شاهكارهاى هنرى آن عصر است و به لحاظ ريز نقش و پركار بودن آن، از همه صندوق هاى نصب شده بر قبرهاى عتبات زيباتر و جذاب تر است و شاهكار و زيبايى آن را تنها مى توان با چشم مسلح ديد. قسمت ها و تكه هاى بسيار ريز عاج، كه يك دهم ميلى متر است، در داخل چوب هاى صنعتى و آبنوس كار شده و گل هاى منبّت از عاج با شاخه هاى گل نيم ميلى مترى از جلوه ها و شاهكارهاى هنر اسلامى و ايرانى است كه همه هنرمندان را به حيرت واداشته است. اين صندوق 5/ 2 متر طول، 83/ 1 متر عرض و 5/ 1 متر ارتفاع دارد و مساحت آن بيش از 182000 سانتى متر مربع است. (1) 503 صندوق امروزين مزار مطهر امام موسى كاظم، كه از عصر صفوى هم چنان باقى مانده، و توسط استاد صنيع خاتم ترميم شده است. از لحاظ هنرى و ريزكارى و پرنقشى به پاى صندوق قبر امام جواد عليه السلام نمى رسد. اين صندوق بيش از 152000 سانتى متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد كوچك تر است. كتيبه هايى دارد كه در 1324 ق شمسى كارى شده است. (2) 504 ناصرالدين شاه آن صندوق ها را ديده و اظهار مى دارد كه با نقره تزيين شده است. (3) 505

ص: 169

اما براى نخستين بار، معز الدوله ديلمى، در 336 ق ضريحى از چوب ساج برفراز دو قبر نصب كرد (1) 506 و در عصر شاه عباس، اين ضريح جاى خود را به يك ضريح فولادى داد. (2) 507 در 1283 ق ناصر الدين شاه ضريحى از نقره براى قبر دو امام ساخت و روى ضريح فولادى نصب كرد. (3) 508 حدود يك قرن بعد، در 1324 ق، بانو سلطان بيگم، دختر مشير الملك شيرازى، ضريحى ديگر از نقره ساخت و به جاى ضريح ناصر الدين شاه، كه فرسوده شده و نقره هاى آن از بين رفته بود، گذارد. (4) 509 كه امروزه هم چنان موجود است و 250 هزار مثقال نقره در آن به كار رفته است. هجده پنجره دارد و كتيبه هايى در نوار بالاى آن قرار يافته كه با سوره هاى قرآن و اسماء الهى تزيين شده است.

اين ضريح هفت متر طول، پنج متر عرض و 5/ 3 متر ارتفاع دارد. درب ورودى ضريح وسط ضلع شرقى آن واقع شده و در فاصله بين دو صندوق قبر باز مى شود. روى در كنده كارى ها و قلم زنى هاى بسيار عالى انجام شده است. بر گوشه هاى بالايى ضريح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوى آيه و حديث فراوان قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسين صفوى و باقى مانده ضريح فولادى عصر صفويه است. (5) 510 گفتنى است قبر شريف امام موسى بن جعفر در قسمت جنوبى و قبله ضريح و قبر امام جواد در قسمت شمالى داخل ضريح قرار دارد. قسمت غربى فاصله اندكى با ديوار دارد و قسمت شرقى داراى فضايى باز به عنوان محل اجتماع و زيارت زائران است.

ضريح مزبور در وسط روضه اى قرار دارد كه از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه

ص: 170

كرده اند. اطراف اين روضه به طور كلى تا سقف آينه كارى شده و كتيبه هايى با خط ثلث روى كاشى هاى گرداگرد روضه نوشته شده و تاريخ 929 ق روى آن ديده مى شود. اين كتيبه ها از آثار عصر صفوى است. در داخل روضه قنديل بزرگى به سقف آويزان بوده است كه در آن نهايت ظرافت و هنر به كار رفته است. اين قنديل از تزيينات نفيس عصر معزالدوله ديلمى است و از طلاى ناب ساخته شده است. روى كتيبه هاى اطراف روضه مطهر، نام هاى شاه اسماعيل و فتحعلى شاه ديده مى شود. (تصوير شماره 48)

ص: 171

درها از لحاظ هنرى بسيار بديع و داراى كنده كارى هاى زيبا و نقش هاى مختلف و خطهاى عالى است. علاوه بر آن، اين رواق ها از طريق هشت درب، به صحن مرتبط مى شود. نخستين آن سمت رواق جنوبى واقع شده داخل چارچوب نقره اى است و در 1283 ق از سوى سيد ميرزا باباى اصطهباناتى اهداء شده است. خطوط كنده كارى شده روى آن به خط استاد ميرزا محمد على طبيب شيرازى است. در حاشيه هر لنگه كتيبه اى مزين به آيه هاى سوره مباركه دهر و فجر به خط نستعليق كنده كارى شده است. روى اين در تاريخ 1284 ق، با حروف ابجد به شعر، هم چنين نام واقف آن حك شده است. (1) 511 دومين درب در رواق جنوبى و حاوى كنده كارى ها و نقش هاى بسيار زيبا است. اين در را عماد الدوله، والى كرمانشاه، در 1285 ق وقف كرده است. روى آن نام كاتب، صنعت گر و واقف آن همراه با اسم هاى جلاله و امامان معصوم به خط ثلث ديده مى شود.

سوّمين درب نقره اى رواق جنوبى را حاج محمد على افضل شوشترى وقف كرده است وروى آن تاريخ 1399 ق، كتيبه ها، خطوط زيباى نستعليق، آيه و شعر ديده مى شود.

درب چهارم در رواق شرقى از ايوان طلاى ناصرى واقع شده و به باب المراد معروف است. واقف آن شاهزاده فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سال نصب آن 1294 ق است. روى لنگه هاى در نام واقف، تاريخ وقف و نيز نام خطاط آن به چشم مى خورد.

پنجمين درب در رواق شرقى، مجاور قبر شيخ مفيد، قرار داد كه داراى كنده كارى ها و خطوط عالى است. واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن 1314 ق است. آيه هاى قرآنى و شعر فارسى زينت بخش اين در است. (2) 512

ص: 172

ششمين و هفتمين درب در رواق غربى و در مجاورت قبر خواجه نصير طوسى قرار دارد. واقف آن نامعلوم ولى تاريخ وقف آن 1337 ق است. كتيبه هاى زيبا و مزين به آيه و حديث روى آن ديده مى شود.

درب هشتم در رواق شمالى قرار دارد كه حاج عبدالنبى تاجر كازرونى در 1340 ق وقف كرده است. روى آن آيه و شعرهاى كنده كارى شده، نام واقف، كاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده است.

در داخل حرم و مسجد آن، منبرى بسيار زيبا و قديمى از آجرهاى تراشيده شده قرار دارد كه امروزه جايگاه سخنران و خطيب نماز است. روى آن تاريخ 956 قمرى ديده مى شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد. اين منبر را سلطان سليمان عثمانى ساخته و به مسجد تقديم كرده است. تا 1340 ق اهل سنت در اين مسجد نماز مى گزاردند تا اين كه شيخ مهدى خالصى در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شيعيان برگزار شد. اين مسجد را شاه اسماعيل صفوى در 926 ق بنا كرده است. (1) 513

ص: 173

آل بويه افزود و حرم كاظمين را دو گنبده كرد و شاه اسماعيل صفوى آن دو گنبد را كاشى كارى كرد.

شاه اسماعيل صفوى قبه هاى ياد شده را با خشت هاى طلا آراست (1) 516 و آقا محمدخان قاجار پوشش طلاى فرسوده آن را تجديد و مرمت كرد (2) 517 و از پايين تا بالا آن را طلا كرد. اين دو گنبد در دو مترى هم واقع است و بر روى آن ها كتيبه و مقرنس ديده نمى شود. ارتفاع آن ها 5/ 14 متر و از پايين تا نوك 29 متر و مساحت قسمت پايين آن ها 29 متر است. تذهيب و تزيين محيط داخلى گنبد در دوران شاه اسماعيل انجام شده است.

و آينه كارى داخل گنبد نيز از ميرزا شفيع صدر اعظم است. (3) 518 اكنون مرقد مطهر دو امام، چهار مناره دارد. نخستين بار معز الدوله ديلمى يك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در يك آتش سوزى آسيب ديد و سپس توسط ارسلان بساسيرى تجديد بنا شد. (4) 519 مجد الملك براوستانى، وزير بركيارق، دو مناره ديگر براى حرم ساخت. اين مناره ها در دوران شاه صفى، جانشين شاه عباس، تجديد بنا و با كاشى هاى زيبا آراسته شد كه اكنون هم پا برجاست. (5) 520 آقا محمد خان قاجار اين مناره ها را با خشت هاى طلا آراست (6) 521 و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلى شاه نيز طلاهاى فرسوده آن ها را با طلاهاى جديد عوض كرد. پادشاهان عثمانى از جمله سلطان سليم نيز در ساخت يك مناره و ترميم برخى از آن ها نقش داشتند و كتيبه هايى از خود برجاى گذاشته اند.

اين چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و داراى پنج متر ارتفاع و چهار متر محيط است. ارتفاع آن ها در زمان هاى پيشين حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند. (7) 522

ص: 174

ص: 175

هفتاد حجره با كاشى هاى بسيار زيبا و ممتاز احاطه كرده است. (1) 527 اين حجره ها در زمان هاى پيشين مدرسه علميه و محل سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان هاى خانوادگى است.

مجموع مساحت صحن، حرم و حاشيه هاى آن 26 هزار متر مربع است. صحن امروزى كاظمين كار معتمد الدوله فرهاد ميرزا، عموى ناصر الدين شاه، است. او بناى سابق را خراب و خانه هاى مجاور را خريدارى كرد و به صحن افزود و ديوارهاى آن را بلندتر از گذشته ساخت. اين كار شش سال طول كشيد و صحنى بسيار عظيم و عالى احداث شد. (2) 528 صحن ياد شده را در عصر حاضر با سنگ هاى مرمر فرش كردند. اين صحن در دوره قاجار داراى هفت در بود كه اكنون هم موجود است. يك در نيز علامه شهرستانى به عنوان سمبل و نماد درهاى بهشت، كه در قرآن آمده است «لها ثمانية ابواب»، (3) 529 به آن افزود:

1) باب القريش

2) باب القبله

3) باب المراد

4) باب صاحب الزمان

5) باب فرهاديه

6) باب آئينه

7) باب مسجد صفوى. (4) 530 از ابتداى دوره قاجار اين صحن داراى سه درب اصلى بود زيرا مادام ديولافوا، كه از آن ديدن كرده، مى گويد: «سه درب اصلى آن در انتهاى صحن قرار دارد». (5) 531 در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوى كتيبه اى همانند كمربند قرار دارد. اين كتيبه به خط ثلث بر روى كاشى هاى لاجوردى به عرض نيم متر و شامل برخى از سوره هاى قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحى، غاشيه، كه عنوان

ص: 176

كتيبه نويس آن «كتبه تراب اقدام الزائرين نصر اللَّه مشهدى خادم الروضة الرضوى 1298 ق» در پايان نوشته ها به چشم مى خورد. (1) 532 بر پيشانى غرفه ها و ايوان ها نيز كتيبه هايى به همين خط و شكل كشيده شده است. در آن ها نيز سوره هاى قرآن با تاريخ 1298 ق ديده مى شود و هريك از ايوان ها سوره اى خاص را در برمى گيرد. صحن دو عدد ساعت بزرگ و زيبا دارد كه يكى بر فراز ايوان داخلى سه درب جنوبى و ديگرى بربالاى ايوان درونى سه درب شرقى استقرار يافته است. اين دو ساعت را شاهزاده اعتماد الدوله فرهاد ميرزا نصب كرد. او كف زمين صحن را سنگ فرش كرد و سرداب هاى آن را براى دفن مرده ها مهيا ساخت. (2) 533 صحن مطهر داراى سه ايوان بزرگ و زيبا است؛ يكى روبه روى باب القبله، ديگرى روبه روى باب المراد و سومى در برابر باب القريش واقع است و به ايوان جنوبى، ايوان شرقى و ايوان غربى شهرت دارد. دو ايوان كوچك در دو طرف باب الذهب قرار دارد كه مزين به كاشى هايى باخط كوفى است. ايوان هاى بزرگ ميانى شانزده متر ارتفاع دارد.

طول دهنه هر ايوان چهار و عرض آن دو متر است. ايوان هاى تحتانى باسنگ سياه به ارتفاع يك متر پوشيده شده است. ايوان جنوبى در 1255 ق توسط معتمد الدوله منوچهر خان گرجى طلاكارى شده و بر بالاى آن نام دوازده امام ثبت است. ايوان شرقى نيز با اموال اميركبير طلاكارى شد. (3) 534 اين ايوان ها امروزه نشان از هنر و معمارى عصر قاجار دارد. هر سه ايوان بزرگ از لحاظ تذهيب ديوارها، سقف، مقرنس ها و آينه كارى ها و نقاشى هاى زيبا چشم نواز است. ايوان ناصرى در 1285 ق با روكش طلا تزيين يافته است. (4) 535 مادام ديولافوا زيبايى اين ايوان ها و صحن را همانند منظره دلپذير كاخ چهل

ص: 177

ستون اصفهان توصيف مى كند. (1) 536 علاوه برايوان هاى سه گانه، ايوانى از آثار عصر صفويه در ضلع شرقى رواق و برابر مقبره شيخ مفيد قرار دارد كه امروزه متروك مانده است و كتيبه اى به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926 ق بر آن ديده مى شود. كاشى هاى بسيار معرق و گره سازى هاى زيبا با خطهاى سفيد و سياه اين ايوان را به لحاظ هنرى از ديگر ايوان هاى عصر قاجار ممتاز مى سازد و كتيبه ديگرى به خط كوفى در بالاى آن قرار دارد كه با خطى بسيار خوب و زيبا از كاشى هاى بريده مشكى شكل گرفته است. (2) 537 در زمان هاى پيشين، اين ايوان ورودى اصلى رواق شرقى بود.

ص: 178

ص: 179

عباسى بود كه داخل صحن خاك شده است.

ص: 180

ص: 181

ص: 182

ص: 183

با خالد برمكى، وزير و مشاور خود، مشورت كرد و مى خواست ايوان مدائن را، كه از شاهكارهاى معمارى عصر ساسانيان بود، تخريب و از مصالح آن براى ساخت بغداد استفاده كند اما خالد او را از اين كار برحذر داشت. (1) 548 مدت شش سال طول كشيد تا بغداد براثر طرح هايى، كه در پى مشورت هاى فراوان مشخص شده بود، احداث شد. سپس منصور در 146 ق از هاشميه به بغداد آمد و در قصر خود مستقر شد. اين شهر در دوران هادى و مهدى عباسى تكميل شد و گسترش زيادى يافت. بغداد مدت پنج قرن پايتخت خلافت عباسى و شاهد حوادث و وقايعى بس مهم و سرنوشت ساز در تاريخ اسلام بود.

به هنگام خلافت مهدى، قسمت شرقى بغداد محل استقرار لشكريان خليفه شد و آبادانى زيادى يافت. (2) 549 مدرسه نظاميه معروف بغداد و نيز مدرسه مستنصريه در قسمت شرقى قرار داشت. (تصوير شماره 2/ 50) در اين قسمت در قرن هشتم سه مسجد جامع به نام هاى جامع خليفه، جامع السلطان و جامع الرصافه وجود داشت كه امروزه نيز هم چنان موجود است. (3) 550 پيرامون شهر ديوارى كشيده شد كه دروازه هاى آن به نام هاى عجم، معظم، سلطانى و سلمان معروف بود. (4) 551 شهر بغداد تا پايان خلافت عباسى از رونق فراوانى برخوردار بود. پس از هجوم هولاكو و برانداختن خلافت عباسى، اين شهر از رونق افتاد و اعتبار خود را از دست داد. (تصوير شماره 3/ 50)

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

در شهر حمص در سوريه دفن است و در آن جا نيز قبر و بقعه با شكوهى دارد. واللَّه اعلم بالصواب.

ص: 188

از مساجد بزرگ و آباد و پر رونق در منطقه غرب دجله (كرخ) است وهمواره نمازهاى روزانه در آن برپا و به آن رونق و گرمى مى بخشد. (تصوير شماره 51)

ص: 189

امروزه، از آن كاخ عظيم تنها قسمتى از يك تالار بزرگ، سقف و ايوان معروف كسرى باقى مانده است.

معروف است كه اين طاق در شب تولد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شكاف خورد و چهارده كنگره آن فرو ريخت. (1) 572 بقاياى تالار بزرگ به طول 365 و عرض 275 متر ايوان كسرى را در خود جاى داده است. (2) 573 دهانه ايوان كسرى 28، طول آن 55 و ارتفاع آن سى متر است. آن را جزو بزرگ ترين بناى تاريخى باقى مانده از پانزده قرن مى دانند. اين طاق هلالى دچار آسيب هايى شده و امروزه در حال بازسازى و حفاظت است. (3) 574 (تصوير شماره 52)

ص: 190

كه در جنگ هاى جمل، صفين و نهروان از مردان نظامى برجسته محسوب مى شد. او در 36 ق از دنيا رفت و در نزديكى قبر سلمان فارسى خاك شد. مقبره او صحن، بقعه و ايوان دارد و در كنار او عبداللَّه، پسر جابر بن عبداللَّه انصارى، را دفن كرده اند. (1) 576

ص: 191

ص: 192

ص: 193

ص: 194

مرور سام فرزند نوح. در عصر ساسانى، اين منطقه «التيرهان» نام داشت و قبل از 393 ق تاريخ اسكندرى به چنين نامى مشهور بوده است. (1) 580 براساس متون تاريخى، اين شهر در عصر ساسانى، زير سلطه ايران بود و مردم آن به پرداخت ماليات به پادشاهان ايرانى ناچار بودند. مورخان يكى از دلايل وجه تسميه آن به ساءمره (محل حساب) را همين موضوع دانسته اند. (2) 581 در دوران اشكانيان، سامراء از مراكز تمدن بود و آثارى نيز در حفارى هاى آن به دست آمده است كه تاريخ آن ها به قبل از ميلاد مسيح برمى گردد. در اين شهر گورستانى كاوش شده كه قدمت آن به پنج هزار سال قبل از ميلاد مى رسد. در دوران ساسانيان، به لحاظ موقعيت مناسب آب و هوايى همواره مورد توجه پادشاهان آن سلسله بود. آن جا بناهاى با شكوهى ساخته اند (3) 582 كه امروزه بقاياى برخى از آن ها باقى است. با تسلط روميان بر اين منطقه مردم آن به مسيحيت گرويدند و به دنبال جنگ هاى ايران و روم، اين شهر دچار آسيب هاى كلى شد. سامراء همراه ديگر شهرهاى عراق در سال 14 ق توسط سعد بن ابى وقاص فتح شد. از اين هنگام تا پايان قرن دوم هجرى تنها يك دير در سامراء وجود داشت. (4) 583 البته برخى از خليفه هاى اسلامى از جمله منصور و هارون كوشيدند آن را آباد كنند و حتى هارون قصرى اطراف آن ساخت و كانالى در آن حفر كرد. از آن هنگام تا دوران معتصم (قرن سوم هجرى) از سامراء سخنى در منابع نيست تا آن كه خليفه به احياء و تجديد بناى اين شهر پرداخت. (5) 584 در 221 ق، به لحاظ آن كه معتصم تركان را بر امور نظامى و ديوانى مسلط ساخته بود، هفتاد هزار نفر از نظاميان ترك بغداد را جولان گاه تاخت و تاز اسب هاى خويش ساخته و بى مهابا در كوچه هاى شهر

ص: 195

مى تاختند و براى مردم شهر مزاحمت و آزارهاى زيادى داشتند. (1) 585 از آن رو، برخى از مردم به معتصم شكايت بردند و او نيز به چاره جويى برآمد و در اطراف بغداد نقطه اى را بهتر و مناسب تر از اين مكان نيافت (2) 586 و چون ساخت شهر را به پايان رساند تركان را از بغداد به سامراء برد و مردم شهر را از آزار آنان رهانيد. (3) 587 مردم وقتى شهر جديد را ديدند خوشحال شدند كه از ايذاء تركان خلاصى يافته اند و آن جا را «سر من رأى» ناميدند؛ يعنى خوشحال شد كسى كه آن را ديد. (4) 588 معتصم در آن شهر قصرى ساخت و آن را به غلام خود، اشناس، بخشيد.

از آن زمان، پايتخت خلافت عباسى بين سال هاى 221 تا 276 ق به سامراء انتقال يافت و اين شهر در دوره معتصم بسيار آبادان شد و به اوج شكوفايى و جلال خويش رسيد. معتصم ديوار بزرگ و ضخيمى از آجر پيرامون آن و قصرى براى سكونت خود ساخت (5) 589 و در كنار آن بازار، كاروان سرا و مسجد برپا كرد و هريك از سربازانش را دستور داد تا عمارتى بنا كنند. در دو سمت رود هريك از خليفه ها كاخ ها و بناهاى زيبايى ساختند، كاخ هاى متصل به شهر تا هفت فرسنگ در امتداد رودخانه جاى داشتند. در سمت غرب دجله هم كاخ ها و بناهاى زيادى ساخته شد. هر يك از خليفه ها پول هاى هنگفتى، كه عمدتاً افسانه آميز است، در ايجاد كاخ ها و گردش گاه ها صرف مى كردند. سامراء هنگام مرگ معتصم به اندازه اى باشكوه و آباد بود كه با بغداد پهلو مى زد. واثق و متوكل، فرزندان معتصم، نيز در آبادانى آن كوشيدند. هزينه هايى كه صرف آبادانى اين پايتخت شده به دويست ميليون درهم مى رسيد. (6) 590 در اين مدت هفت خليفه در سامراء خلافت كردند: 1) معتصم 2) واثق

ص: 196

3) متوكل 4) منتصر 5) معتمد 6) معتضد. همه اين خليفه ها به نوبه خود در آبادانى و شكوفايى سامراء سهم داشتند. در دوران سلطه تركان، شهر سامراء همواره دست خوش درگيرى هاى داخلى و جريان هاى سياسى بود كه چيزى جز فساد، تباهى و تخريب براى آن شهر در پى نداشت تا اين كه معتضد باللَّه، شانزدهمين خليفه عباسى، به ناچار سامراء را رها كرد و دوباره به بغداد برگشت و پايتخت خلافت اسلامى دوباره به بغداد انتقال يافت. (1) 591 از اين زمان بود كه شهر دچار ويرانى و تخريب شد و به نام ديگرى شهرت يافت و آن «ساء من رأى» بود؛ يعنى هركس آن را ديد ناراحت شد.

در عصر متوكل، به سبب مسجد جامع و مناره ملويه اى كه او بنا كرد، سامراء موقعيت ويژه اى يافت. به خصوص كه اين خليفه تلاش زيادى در آباد كردن شهر و ساختن قصرها انجام داد. (2) 592 از هنگام انتقال خلافت به بغداد تا عصر حاضر، در منابع درباره سامراء سخن چندانى نيست و اين شهر به سبب وجود مزار و مرقد عسكريين هم چنان آبادان و پابرجا مانده است. اما براساس گفته هاى سياحان در عصر قاجار، اين شهر داراى سه دروازه بود؛ يكى دروازه بغداد، ديگرى دروازه شريعه (جايى كه مردم از شط مى توانند آب بردارند) و سومى دروازه قاعد كه نام قبيله اى از عرب بود. (3) 593 اديب الملك از كسانى است كه در دوره قاجار اين شهر را ديده و چنين مى ستايد:

«هواى سامره چون بهشت است و خاكش عنبر سرشت. اكثر از سنگ ريزه هايش سليمانى است و سبز و زرد و مرجانى، زيرا كه از كثرت خوش هوا در آن دشت باصفا، سنگش بدان طريق مصفا شود». (4) 594 محمد شاه هندى، از پادشاهان هند، در اين شهر قلعه اى مستحكم با ديوارهايى

ص: 197

استوار و بلند از گچ و آجر ساخت و برج هاى بسيار محكمى در اطرافش قرار داد. (1) 595 البته چندين قلعه در اين زمان هم چنان پابرجا بوده است. (2) 596

ص: 198

ص: 199

بزرگوار از پنجره اى كه به سمت خيابان باز شده بود آنان را زيارت مى كردند و در مسجد مقابل، كه اكنون رواق پشت سر مطهر است، نماز زيارت مى خواندند. (1) 605 توليت، حفظ و نگه دارى اين مكان در دست شيعيان بود. امام حسن عليه السلام خادمى داشت كه در اين خانه ساكن بود و هرگاه قسمتى از آن خراب مى شد آن را ترميم مى كرد. اين امر تا 328 ق، پايان عصر غيبت صغرى، ادامه داشت. (2) 606 اين شايد نخستين بنايى باشد كه بر فراز قبر آن بزرگواران قرار داشت. اما بناى مرقد توسط ناصر الدوله حمدانى شيعى، برادر سيف الدوله، براى قبر اين دو بزرگوار ساخته شد. او در 333 ق، اطراف سامراء را ديوار كشيد. (3) 607 قبه اى براى حرم بناكرد و روى صندوق قبر پوشش قيمتى قرار داد و خانه هايى را در اطراف حرم براى زائران ساخت.

از ديگر پادشاهان آل بويه كه در اين راه منشأ اثر شده اند مى توان معزالدوله را نام برد. او در 337 ق گنبد و صحنى براى حرم ساخت و حوض و سردابى در آن تعبيه كرد و ضريحى از چوب پيرامون قبر برافراشت. (4) 608 اين سومين عمارتى بود كه برپا مى شد.

عضد الدوله ديلمى، اقدام هاى زيادى در بازسازى و توسعه حرم امامان شيعه انجام داد و ما در فصل هاى پيشين به كارهاى او در خصوص حرم امام حسين عليه السلام و امام على عليه السلام اشاره كرديم. وى در تزيين و تجهيز حرم عسكريين نيز تلاش هاى بسزايى كرد. در 368 ق حرم را با ساج تزيين نمود و ضريح را با پارچه ديبا پوشانيد، رواق و صحن را بازسازى كرد و پيرامون صحن را نيز ديوار كشيد. از ديگر كارهاى او بازسازى گنبد و ضريح مرقد بود (5) 609 كه عمده اين كار را با طرح و نقشه هاى جديدى به اجرا درآورد. اين كار پنج سال طول كشيد و ساختار اصلى آن هم چنان موجود است.

از ديگر كسانى كه به بازسازى و تعمير مقبره ها اقدام كردند مى توان ارسلان

ص: 200

بساسيرى را نام برد. وى پس از آن كه بغداد را تصرف كرد، در 445 ق تعميراتى بر حرم انجام داد؛ بنايى از گچ و آجر برمرقد ساخت و دو ضريح از چوب ساج بر قبر دو امام همام نصب (1) 610 و اطرافش را با طلا تزيين كرد. اين بنا تا 640 ق باقى بود ولى آن دو ضريحى كه بساسيرى ساخته بود در آتش سوخت و همان سال دو ضريح زيباى ديگرى توسط ابن طاووس جاى گزين آن شد. (2) 611 سلطان بركيارق بن ملك شاه، از پادشاهان سلجوقى، نيز به تعمير و بازسازى حرم همت گماشت. وزير شيعى او، مجد الملك قمى براوستانى، در 495 ق بانى اين كار شد.

او كف حرم را سنگ فرش و رواق ها را تعمير كرد و حجره هايى در صحن ساخت.

درهاى نفيسى با چوب هاى گران بها در آن تعبيه كرد (3) 612 و اطراف حرم را ديوار كشيد. اين كار در دوران خلافت مقتدى باللَّه عباسى انجام گرفت.

در 606 ق حرم عسكريين دچار آتش سوزى شد و بخش هايى از آن آسيب ديد.

خليفه الناصر لدين اللَّه در ميان خلفاى عباسى تنها خليفه اى است كه نسبت به شيعه و پيشوايان عسكريين محبت و ارادت مى ورزيد. وى در 606 ق، پس از آتش سوزى، تعميراتى بر آستان سامراء انجام داد، از جمله براى سرداب غيبت درى بسيار قيمتى، زيبا و منقوش نصب كرد كه تا كنون پابرجاست. (4) 613 او با نصب اين در اجازه نداد كسى از خاك حوض سرداب به عنوان تبرك برگيرد. سپس اسامى دوازده امام شيعه را اطراف حوض حك كرد. (5) 614 در 640 ق بقعه شريف، براى بار دوم، آتش گرفت. اين حريق بر اثر سقوط يك شمع بزرگ، كه حرم را روشن مى كرد، رخ داد. در اين واقعه ضريحى كه ارسلان بساسيرى ساخته بود در آتش سوخت. پس از آن المستنصر باللَّه، آخرين خليفه عباسى،

ص: 201

به بازسازى حرم عسكريين، به ويژه ضريح ياد شده، پرداخت. اين كار تحت اشراف احمد بن طاووس، از عالمان بزرگ و محدثان شيعه (ف 732 ق) انجام پذيرفت. (1) 615 خليفه مسجد و مدرسه هاى زيادى را در سامراء بنا كرد و حوزه علميه تشيع را در قرن هفتم رونق بخشيد. اين تلاش ها نيز با همت وزير شيعى او مزيد الدين ابن علقمى صورت گرفت. (2) 616 در عصر ايلخانان مغول، شيخ حسن ايلكانى، مؤسس سلسله شيعى جلايريان، در 740 ق تعميرات گسترده اى در آستان عسكريين انجام داد. او گنبد و مناره هايى براى حرم ساخت و درِ رواق ها را بازسازى و ضريح را تزيين كرد. (3) 617 شاه اسماعيل حرم و رواق ها را با فرش هاى ابريشمى فرش و قنديل هاى طلا و نقره به حرم تقديم كرد و پس از انجام تعميراتى در آستان، براى خادمان حرم حقوق و مستمرى تعيين كرد. (4) 618 شاه سلطان حسين در 1106 ق حرم مطهر را بازسازى كرد و چهار صندوق براى مرقد دو امام، هم چنين نرجس خاتون و حكيمه خاتون قرار داد و ضريح زيبايى از فولاد ساخت و درهايى نفيس به سامراء فرستاد و زمين حرم را سنگ فرش كرد. (5) 619 نادرشاه در 1156 ق، تعميراتى برحرم انجام داد و همسرش رضيه بيگم، دختر سلطان حسين صفوى، كاشى كارى هاى گنبد و صحن را بازسازى كرد. (6) 620 در آغاز قرن سيزدهم، احمد خان دنبلى، حاكم آذربايجان، مستوفى الممالك را مأمور بازسازى آستان عسكريين كرد. در اين عمليات، تغييرات اساسى و كامل در حرم و سرداب انجام (7) 621 و يكى از درهاى حرم عوض شد. در كتيبه اى برجاى مانده از اين

ص: 202

تعميرات نام ميرزا محمد رفيع ديده مى شود. (1) 622 اين تعميرات به سبب كشته شدن احمد خان دنبلى ناتمام ماند و فرزندش، حسينقلى خان دنبلى، 25 سال بعد آن را دنبال كرد. او كاشى هاى گنبد را بازسازى نمود و براى زائران حمام، كاروان سرا و مسجد احداث كرد.

علامه ميرزا محمد سلماسى و فرزندش شيخ زين العابدين بر اجراى اين تعميرات و بازسازى نظارت داشتند. (2) 623 حسينقلى خان بر روى مزار نرگس خاتون و حكيم خاتون نيز ضريحى تعبيه كرد. (3) 624 در عصر قاجار، توسعه و بازسازى حرمين ادامه يافت. براساس وصيت اميركبير، شيخ عبدالحسين تهرانى، معروف به شيخ العراقين، تعميرات كامل و همه جانبه اى را با ثلث اموال امير كبير برحرم انجام داد كه عبارت بود از: طلا كارى گنبدهاى منور، تعمير صحن و ايوان، تعبيه سنگ هاى مرمر سبز در ديوارهاى رواق ها و حرم، ترميم بخش هايى از ديوارهاى صحن و كاشى كارى آن ها. (4) 625 اين كار در 1285 ق پايان يافت. در دوران حضور ميرزاى شيرازى، كه حوزه علميه سامراء رونق فراوانى يافت، (5) 626 كارهايى در تزيين و بازسازى حرم انجام شد؛ سنگ فرش كردن صحن، آينه كارى برخى رواق ها و حرم، نصب ساعت بزرگ برسر در بزرگ ورودى، تهيه پرده هاى قيمتى و نفيس براى درهاى حرم و رواق ها، ساخت مدرسه اى جهت سكونت و تحصيل طلبه هاى علوم دينى و ساير كارهاى عمرانى ديگر حاصل آن دوره است. (6) 627 اين تعميرات در زمان آيت اللَّه

ص: 203

محمد تقى شيرازى نيز ادامه يافت و تكميل شد.

در 1355 ق آستان مقدس مورد دست برد عده اى قرار گرفت و قنديل هاى طلا و نقره به سرقت رفت. اندكى از طلاى گنبد را نيز كندند و با خود بردند. در اين هنگام يكى از نيكوكاران ايرانى به نام حاج على اصفهانى كهربايى به جبران خسارت وارده بر آمد. او ضريحى از نقره روى قبرهاى مطهر گذاشت. هر دو مناره حرم را طلاكارى كرد و خانه هاى اطراف صحن را خريد و آن را توسعه داد. (1) 628 بيشتر هزينه هاى اين كار را خودِ او از هزينه شخصى اش پرداخت. در دهه هاى اخير حرم مطهر توسعه فراوانى يافته و در آن تعميرهاى زيادى انجام گرفته است. (تصوير شماره 54)

ص: 204

شده بود تا دوران فتحعلى شاه قاجار باقى بود تا اين كه وى ضريحى از نقره با پايه اى چوبى به جاى آن نصب كرد. (1) 632 در 1360 ق اسماعيليان هند براى مرقد امام حسين عليه السلام ضريحى از نقره ساختند و ضريح قبلى را، كه ناصر الدين شاه ساخته بود، تعمير كردند و به سامراء بردند.

در 1375 ق/ 1335 ش، هنرمندان اصفهانى ضريح بسيار زيبايى از طلا و نقره ساختند كه استاد محمد صنيع خاتم از جمله آن هنرمندان بود. اين ضريح روى چهار قبر مطهر نصب شد (2) 633 و امروزه، هم چنان بر روى آن قبرها قرار دارد. طول اين ضريح 5/ 3 و عرض شش گوشه آن 26 متر است. اطراف آن داراى هفده دهنه شبكه و دو درِ ورودى از طلا و نقره براى راه يابى به داخل است. روى ضريح شش گلدان طلا و ميان آن ها تاج هاى طلا قرار دارد. در گوشه هاى بالاى ضريح اسماء الهى نوشته شده و حاوى سه رديف كتيبه است؛ يك رديف شعرهاى شاعر معاصر اصفهانى، محمد حسين صغير، در مدح امامان است. رديف دوم شامل احاديثى در فضيلت هاى اهل بيت است و رديف ديگر سوره هل اتى را به خط استاد حبيب اللَّه فضائلى، از خوشنويسان مشهور اصفهان، در خود دارد كه در دوره حاضر نوشته شده است. (3) 634 (تصوير شماره 55)

ص: 205

همچنين حواريين حضرت مسيح مى رسيد. پس از پذيرش اسلام نام وى به «نرجس» تغيير يافت اما به نام هاى ديگرى چون ريحانه، سوسن و صيقل نيز ناميده مى شد. (1) 635 اين بزرگوار پس از فوت، در خانه امام حسن عسكرى در محل سكونت خويش، كنار امام دفن شد كه اكنون داخل ضريح مطهر امامين و پشت سر آن ها قرار دارد.

ص: 206

ص: 207

ص: 208

ازسه جهت به صحن بزرگ ووسيعى محاط است وضلع بيرونى آن 62 ايوان كوچك دارد.

ص: 209

آن ساخت. چندى بعد، ارسلان بساسيرى آن را خراب كرد و گنبد بهترى ساخت. گنبد كنونى ساخته ميرزا احمد خان دنبلى و فرزند اوست كه با آجر ساخته شده و به كاشى هاى خاكسترى مزين است. در زمان ناصر الدين شاه، آن را از ثلث ثروت امير كبير تذهيب و طلايى كردند. شيخ عبدالحسين تهرانى بر اين كار نظارت داشت. (1) 653 محيط گنبد 68 متر است و 72 هزار كاشى طلا در آن به كار رفته است. داخل گنبد آينه كارى و مزين به آيه هاى قرآنى و اسم هاى ائمه اطهار با كاشى هاى هفت رنگ است.

در دو طرف گنبد دو گل دسته بسيار زيبا و بزرگ به ارتفاع 36 متر از فاصله بسيار دور به چشم مى خورد. براى نخستين بار، الناصر، خليفه عباسى، در 606 ق دو مناره براى حرم ساخت. (2) 654 اين دو مناره در دوره ناصر الدين شاه توسط شيخ عبدالحسين مجتهد تهرانى (شيخ العراقين) تعمير و بازسازى شدند (3) 655 و قسمت هاى بالاى آن را حاج على اصفهانى كهربايى در 1387 ق به طلا آراست. (4) 656 (تصوير شماره 57)

ص: 210

گفتند كه حضرت مهدى (عج) پس از ورود به چاه داخل سرداب ناپديد شده است.

براساس اين اعتقاد، زائران شيعه در داخل سرداب، از حوضى كه محل وضوى امام هادى و عسكرى عليه السلام بود، به عنوان تبرك خاك برمى داشتند كه كم كم اين مكان به بئر غيبت يا چاه غيبت معروف شد. (1) 658 در اين جا ضرورى است اشاره شود كه در هيچ يك از متن هاى معتبر شيعى به اين مكان با عنوان «چاه غيبت» يا «محل غيبت حضرت مهدى» اشاره نشده است و بسيارى از بزرگان شيعه نيز به انكار آن پرداخته اند. مرحوم محدث نورى، صاحب المستدرك، علت پيدايش «سرداب غيبت» را چنين شرح مى دهد: «عده اى از خادمان اين مكان براى كسب منافع مادى و دنيوى خود چنين خرافه اى را رواج داده، آن را چاه غيبت معرفى كرده اند و از آن محل خاكى براى تبرك در مقابل دريافت پول به زائران مى دادند. مرحوم شيخ العراقين، از علماى عالى قدر شيعه، براى جلوگيرى از اين اقدام ناصواب، چاه مذكور را پر كرده و درب آن را محكم بست. اما بعدها، خادمان دوباره آن را گشوده و تا به امروز با اين ترفند به گرفتن پول از زائران مى پردازند». (2) 659 مرحوم شيخ عباس قمى گويد: «اين خرافه را علماى اهل سنت به شيعه نسبت مى دهند و مى گويند شيعه معتقد است مهدى آن ها در اين چاه غايب شده و در آن جا باقى است تا هرگاه خداوند بخواهد بيرون آيد و جهان را پر از عدل و داد كند». (3) 660 ياقوت حموى، از تاريخ نويسان اهل سنت، در بيان سامراء گويد: «وبها السرداب المعروف فى جامعها الذى زعم الشيعه ان مهديهم يخرج منه ...». (4) 661 در سامراء سرداب معروفى، در مسجد آن شهر، وجود دارد كه شيعه مى پندارند مهدى آنان از اين سرداب ظهور خواهد كرد. چنان كه

ص: 211

مى دانيم، همه منابعى شيعى محل ظهور حضرت مهدى (عج) را مكه ذكر كرده اند. (1) 662 در هر حال، رواج اين اعتقاد نه تنها موجب تمسخر و وهن شيعه مى شود بلكه عده اى از معاندان و منكران، وجود مبارك حضرت مهدى (عج) آن را بهانه مى كنند تا اصل مهدويت را انكار كرده آن را ساخته و پرداخته شيعه و از خرافات آنان بدانند. به هر روى، زائران فهيم و ارادت مند اهل بيت بايد از هر گونه اقدامى كه موجب وهن و تمسخر شيعه و سوء استفاده دشمنان شود، خود دارى كنند. سيد محسن الامين، از علماى بزرگ شيعه، معتقد است كه اين توهمى فاسد براى برخى است كه مى پندارند حضرت مهدى (عج) در اين سرداب است، جز اين نيست كه تبرك به اين مكان تنها براى تبرك به آثار صالحين است زيرا سه تن از امامان شيعه در اين مكان زندگى مى كرده اند. (2) 663 به هرحال، سرداب غيبت كه تنها مى توان گفت زيرزمين خانه مسكونى امام عسكرى و محلّ زندگى و سپس غيبت امام عصر (عج) بوده است امروزه در داخل صحن، به صورت مستقل با بقعه و گنبد كاشى كارى، وجود دارد. داخل آن شامل يك غرفه شش ضلعى و يك غرفه مستطيلى كوچك و يك غرفه مستطيلى بزرگ است كه به مصلاى مردان و زنان شهرت دارد و از طريق يك راهروى بلند و باريك به هم وصل مى شود. در داخل اين غرفه پلكانى با بيست پله قرار دارد كه از آن به داخل سرداب راه است. ديوارهاى داخل سرداب و سقف آن آينه و كاشى كارى است و نوشته اى به خط كوفى روى يك نوار چوبى در طول ديوارهاى سه گانه قرار دارد.

بر سرداب غيبت درِ قديمى و كهن نصب شده كه تاريخ آن به سال 606 ق برمى گردد. اين در را الناصر لدين اللَّه عباسى ساخته است و جلوه اى عالى از هنر قرن هفتم است. (3) 664 درب دو لنگه دارد و به صورت مشبك است و حجره غيبت را از مصلاى مردان جدا مى كند. روى آن كتيبه اى به خط نسخ است كه حكايت از نحوه و زمان ساخت اين در دارد و نام سعد بن حسين بن سعد، با تاريخ 617 ق، ديده مى شود. اين در را

ص: 212

«باب الغيبت» مى نامند و پشت آن اتاق كوچكى به طول دو و عرض 5/ 1 متر وجود دارد كه به محل غيبت امام عصر (عج) مشهور است وچاه معروف به «چاه غيبت» نيز در گوشه همين اتاق است. امروزه درِ ياد شده بسته است و كسى نمى تواند از آن وارد شود. داخل آن با كاشى هاى هفت رنگ تزيين شده است. كاشى كارى آن را شيخ محمد به دستور ناصر الدين شاه انجام داده و كتيبه اى هم به يادگار گذاشته است. (1) 665 سرداب صحنى به طول شصت و عرض بيست متر با ايوان و شبستان دارد. در گذشته، راه سرداب از پشت سر نزديك قبر نرجس خاتون بود تا اين كه احمد خان دنبلى سرداب را به صورت جداگانه ساخت و صحن وايوان براى آن قرار داد. (2) 666 سرداب به وسيله درى به شبستان وصل مى شود كه به سرمايه سهم الملك عراقى اراكى نقره كارى شده است. روى سرداب مسجدى وجود دارد كه به مسجد صاحب مشهور است. اين مسجد را هم حسينقلى خان دنبلى ساخته است. برفراز مقام غيبت يا سرداب گنبدى كاشى كارى شده قرار دارد. بناى آن در 1202 ق توسط احمد خان دنبلى ساخته شده و كاشى كارى آن از كارهاى محمد على ميرزا، حاكم كرمانشاهان، است. (3) 667 در حال حاضر، فضاى داخل سرداب را با انجام تغييراتى گسترش داده اند. (تصوير شماره 58- 59)

ص: 213

شده است. او، كه از بزرگان و مبارزان عصر خود بود، در ميان شيعيان و دوست داران اهل بيت به «سبع الدجيل»، شير دجيل، معروف بود. سيد محمد در 228 ق، به دنيا آمد و در 252 ق دو سال قبل از شهادت امام هادى عليه السلام، درحالى كه از زيارت پدر باز مى گشت در قريه بلد بيمار شد و از دنيا رفت و در همان جا خاك شد. (1) 669 از تاريخ بناى بقعه او اطلاعى در دست نيست و به نظر مى رسد در دوران عضد الدوله ديلمى ساخته شده باشد. نخستين كسى كه به تعمير و مرمت بقعه اين بزرگوار اقدام كرد شاه اسماعيل صفوى بود. سپس، مولى محمد رفيع بن محمد شفيع در 1198 ق، به نمايندگى از سوى احمد خان دنبلى به ادامه اين كار همت گماشت. اين بقعه تا زمان ياد شده به دليل دورى از جاده اصلى سامراء چندان مورد اعتنا و توجه نبود و متروك شده بود. (2) 670 با قرار گرفتن اين آستان برسرراه اصلى بغداد- سامراء، زائران بى شمارى را به سوى خود جلب كرد و رو به آبادانى نهاد. در 1208 ق، شيخ زين العابدين كاظمى آل سلماسى گنبدى از گچ و آجر برروى آن مزار بنا كرد و كاروان سرايى نيز جهت سكونت زائران، به هزينه احمد خان دنبلى، ساخته شد. (3) 671 در 1244 ق، ملامحمد صالح برغانى قزوينى با نظارت سردار حسن خان تعميراتى روى آستان سيد محمد انجام داد. او عمارت قبلى را تخريب و آستان و گنبد را به صورت مجلل بنا كرد كه بازسازى آن شش سال طول كشيد. (4) 672 در 1310 ق به كوشش مرحوم محدث نورى برخى از كاشى هاى گنبد مرمت و هشت حجره در جنوب و چهار حجره در طرف غرب صحن احداث شد. ضريحى از فولاد روى مرقد مطهر قرار گرفت و كف صحن با سنگ مرمر فرش شد. ديوارهاى اطراف، تا نيمه، با سنگ تزيين و بقيه آينه كارى گرديد. در سال هاى 1380 تا 1384 ق توسعه اى در آستان مقدس امام زاده محمد توسط حاج آقا محمد طباطبايى قمى انجام

ص: 214

يافت كه آخرين تعميرات در آن بود. (1) 673 اكنون، صحن به شكل مربعى با ضلع هاى 150 مترى است. محيط گنبد پنجاه و ارتفاع آن 45 متر است و در كنار آن مناره اى به ارتفاع چهل متر قرار دارد كه در 1379 ق ساخته شده است. داخل حرم نيز با كاشى كارى و آينه كارى هنرمندان ايرانى تزيين شده است. (2) 674 (تصوير شماره 60)

ص: 215

ص: 216

سرداب مطهر دفن است.

آن بزرگوار به هنگام ساختن حسينيه اى در سامراء، به داخل چاه آب آن افتاد و فوت كرد. علت اين حادثه روشن نيست. (1) 680

ص: 217

نقشه؟؟؟

ص: 218

6- معتز 7- مهتدى 8- معتمد (1) 684.

هم چنين، ميرزا احمد خان دنبلى (ف 1200 ق)، حاكم آذربايجان، و فرزندش حسينقلى خان (ف 1207 ق)، كه هر دو از بانيان و ساعيان بازسازى و مرمت آستان عسكريين بودند، در رواق مطهر دفن شده اند و مقبره عده اى از رهبران دنبلى نيز در كنار آنان قرار دارد. (2) 685

ص: 219

هزينه ساختمان اين مسجد در آن دوران، نزديك به چهارصد هزار دينار طلا بوده است. (1) 688 اين مكان ابتدا در خارج از شهر قرار داشت و كنار راه آن بازار و دكان هايى ساخته بودند. راه مسجد به حدى وسيع بود تا خليفه بتواند سواره يا پياده به مسجد بيايد و در آن مسجد نماز گزارد. (2) 689 وسط صحن حوضى ساخته بودند كه فواره هاى آن همواره در حال فوران بود. (3) 690 از اين مسجد امروزه فقط ديوارها و مناره آن باقى است كه در دوران معاصر بازسازى شده است.

ص: 220

بعد، ابن طولون در قاهره مسجد و مناره اى به همين سبك ولى كوچك تر از آن احداث كرد. اين بنا و معمارى ظاهراً به تقليد از معبدهاى كلدانيان و بابليان (1) 694 و يابرج بابل (2) 695 ساخته شده است. زيرا كلدانيان اين نوع معبدها را براى انجام قربانى مى ساختند كه مى بايد به بالاترين نقطه برده و تقديم خدايان شود. (تصوير شماره 63)

ص: 221

ص: 222

الجوائب، بيروت، دار صادر، داربيروت، ط سوم، 1414.

13- ابوطالب خان، ميرزا، مسير طالبى يا سفرنامه ميرزا ابوطالب خان (1291 ق)، به كوشش حسين خديوجم، تهران، كتابهاى جيبى، 1352.

14- اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات (دليل الزائرين 1272 ق)، تصحيح مسعود گلزارى، تهران، 1364 ش.

15- اصطخرى، ابواسحاق ابراهيم، مسالك و ممالك، به كوشش ايرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1362 ش.

16- اصفهانى، عماد الدين حسين، تاريخ جغرافيايى كربلاى معلى و اماكن متبركه، تهران، موسوى، 1326 ش.

17- الامين، حسن، اعيان الشيعه، بيروت، دارالتعارف، 1407 ق.

18- اوتر، ژان، سفرنامه ژان اوتر (عصر نادرشاه)، ترجمه على اقبالى، تهران، جاويدان، 1363 ش.

19- بابايى، سعيد، سيماى نجف اشرف، تهران، سازمان تبليغات اسلامى، 1376 ش.

20- بلاذرى، ابى الحسن، انساب الاشراف، بيروت، 1974 م.

21- بلاغى، حجت، تاريخ نجف اشرف و حيره، تهران، مظاهرى، 1328 ش.

22- حسينى الجلالى، محمد حسين، مزارات اهل البيت و تاريخهما، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، ط سوم، 1415.

23- خليلى، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، قسم النجف، السامراء، الكوفه، الكربلا، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بيروت، چ دوم، 1407.

24- همو، آشنايى با عتبات مقدسه و زندگانى چهارده معصوم، ترجمه على چراغى، تهران، حفظى، 1376.

25- دايرة المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادى، كامران فانى، بهاء الدين خرمشاهى، تهران، مؤسسه دايرة المعارف تشيع، 1369 ش.

26- ديولافوا، مادام، سفرنامه مادام ديولافوا (ايران و كلده)، ترجمه همايون سابق، ترجمه و نگارش فره وشى، تهران خيام، 1332 ش.

ص: 223

27- رجبى، محمد حسين، كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى، تهران، دانشگاه امام حسين، 1378 ش.

28- رضا قلى ميرزا، سفرنامه رضاقلى ميرزا، نوه فتحعلى شاه، به كوشش اصغر فرمانفرمايان، تهران، دانشگاه تهران، 1346 ش.

29- رضوى، هاشم، راهيان كربلا، مشهد، سعيدى منش، 1378 ش.

30- زمانى، احمد، سيرى در سرزمين خاطره ها، سفرنامه كربلا، تهران، دفتر تبليغات اسلامى، 1380.

31- زنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، بيروت مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1414 ق

32- سديد السلطنه، محمد على خان، سفرنامه سديد السلطنه، التوفيق فى الطريق، تصحيح احمد اقتدارى، تهران، به نشر، 1326 ش.

33- سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، تصحيح خداپرست.

34- صحتى سردرودى، محمد، سيماى سامراء، سيناى سه موسى، تهران، سازمان تبليغات اسلامى، 1374 ش.

35- طبرى، محمد بن جرير، تاريخ طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، 1354.

36- طريحى، مجمع البحرين، تحقيق سيد احمد حسينى، تهران، مرتضوى، 1365.

37- عضد الملك، سفرنامه عضدالملك به عتبات. بى تا

38- فخر الملك اردلان، ابوالحسن، از حريم تا حرم، سفرنامه فخرالملك اردلان به عتبات، به كوشش محمد رضا عباسى، تهران، سازمان اسناد ملى ايران، 1372.

39- فراهيدى، كتاب العين، تحقيق مهدى محزومى، ابراهيم السامرايى، قم، دار الهجره، 1410 ق.

40- فيض، ميرزا عباس، تاريخ كاظمين و بغداد، قم، بى تا.

41- كليددار، عبدالجواد، تاريخ كربلا و حائر حسينى، ترجمه محمد صدر هاشمى، اصفهان، بى تا بى تا.

42- كمونه حسينى، عبدالرزاق، آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر صلى الله عليه و آله و بزرگان صحابه و تابعين، ترجمه عبدالعلى صاحبى، مشهد، آستان قدس رضوى، 1371.

ص: 224

43- لسترنج، كى، جغرافياى تاريخى سرزمينهاى خلافت شرقى، ترجمه محمود عرفان، تهران، علمى و فرهنگى، چ سوم، 1367.

44- متقى الهندى، علاء الدين، كنزالاعمال فى سنن والافعال، هند، حيدرآباد، 1313 ق.

45- مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار، نهض مشروحه سيد جواد العلوى و محمد الآخوندى، تهران، 1388 ق.

46- محلاتى، ذبيح اله، مآثر الكبرى فى تاريخ السامراء، قم.

47- مسعودى، على بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1347.

48- مفيد، محمد بن نعمان، الارشاد، بيروت، دارالكتب الاسلاميه، 1377 ق.

49- همو، المزار، تحقيق، مدرسه الامام المهدى (عج)، قم، 1408 ق.

50- مدرس بستان آبادى، شهر حسين يا جلوه گاه عشق، قم، دارالعلم، 1380 ش.

51- مصاحب، غلامحسين، دايرة المعارف فارسى، تهران، اميركبير، 1363 ش.

52- مقدسى، ابوعبداللَّه محمد بن احمد، احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، به كوشش علينقى منزوى، تهران، شركت مؤلفان و مترجمان ايران، 1361 ش.

53- مهدوى، مصلح الدين، تاريخچه شهر سامراء و زندگانى عسكريين، اصفهانى، فردوسى، 1381 ق.

54- موسوى زنجانى، سيدابراهيم، جوله فى الاماكن المقدسه، بيروت، مؤسسة الاعلمى للطبوعات، 1405.

55- ميلانى، محمد على، راهنماى عتبات عاليات، مشهد، محب، 1377 ش.

56- ناصر الدين شاه، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، تهران، سنايى، 1362.

57- همو، شهريار جاده ها، تهران، سازمان اسناد ملى ايران، به كوشش محمد رضا عباسى و پرويز بريعى، 1372.

58- ياقوت حموى، شهاب الدين ابى عبداللَّه، معجم البلدان، بيروت، دارصادر، (بى تا).

59- يعقوبى، احمدبن يعقوب، تاريخ اليعقوبى، نجف، مكتبة المرتضويه، 1358 ق. (1) 698

. 1996, nehcsat,

malsI

, yrneH, nilreitS- 60

ص:225

1 ( 1). ياقوت حموى، معجم البلدان، 4/ 94؛ ابن منظور، لسان العرب، ماده عرق.

2 ( 1). سازمان جغرافيايى و كارتوگرافى گيتاشناسى، گيتاشناسى كشورها، 1753.

3 ( 2). همان جا

4 ( 3). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2/ 1752.

5 ( 4). گيتاشناسى كشورها، 1752- 1753.

6 ( 1). براى اطلاع بيشتر بنگريد: ويل دورانت، مشرق زمين گاهواره تمدن، 1/ 259- 300.

7 ( 2). گيرشمن، ر. ايران از آغاز تا اسلام؛ حسن پيرنيا، تاريخ ايران باستان.

8 ( 1). عضدالملك، سفرنامه عضد الملك به عتبات عاليات 153. آثار تاريخى اين شهر هم چنان موجود است و در معرض بازديد جهان گردان قرار دارد.

9 ( 2). ياقوت حموى، معجم البلدان، 5/ 271؛ ابن منظور، لسان العرب، 9/ 334.

10 ( 3). ياقوت حموى، همان، 73. منظور از بحر در اين جا فرات است.

11 ( 1). ابن بابويه، علل الشرايع، 22.

12 ( 2). ابن منظور، همان، 15/ 121.

13 ( 3). ياقوت حموى، همان جا.

14 ( 4). سرزمينى كه نيكو و نشاط انگيز باشد.

15 ( 5). چون گويند كشتى نوح بر آن نشسته است از آن رو جودى خوانده اند.

16 ( 6). ربوه، نجف كوفه است( ابن منظور، همان 9/ 332)

17 ( 7). شيخ باقر آل محبوبه، ماضى النجف وحاضرها، بيروت دارالاضواء، 1406 ق، 1/ 8.

18 ( 8). ياقوت حموى، همان جا.

19 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 16.

20 ( 2). ابن رسته، الاعلاق النفيسه، 108.

21 ( 3). طبرى، تاريخ الطبرى، 3/ 360؛ يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، 2/ 144.

22 ( 4). مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2/ 3011.

23 ( 1). ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان و رويان مازندران، 1/ 95.

24 ( 2). مصاحب، همان جا.

25 ( 3). سعيد بابايى، سيماى نجف اشرف، 32- 35.

26 ( 4). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 22.

27 ( 5). جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسة، 6/ 148 به نقل از فرحة الغرى، 119.

28 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 28- 29.

29 ( 2). حسين الجلالى، مزارات اهل البيت عليهم السلام، 48.

30 ( 1). مجلسى، بحار الانوار، 100/ 232.

31 ( 2). آل محبوبه، همان، 1/ 14؛ به نقل از فرحة الغرى، 9.

32 ( 3). مجلسى، همان، 100/ 235.

33 ( 1). شيخ مفيد، الارشاد، 13.

ص:226

34 ( 2). جعفر الخليلى، همان 6/ 70 به نقل از ابن شهر آشوب، المناقب.

35 ( 3). پيشين، همان جا؛ موسوى الزنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 56- 57.

36 ( 4). جعفر الخليلى، همان، 6/ 47 به نقل از روضة الواعظين، 1/ 118.

37 ( 5). يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، 2/ 212.

38 ( 6). ذكوات به معناى آتش گداخته و منظور ريگستان گرم آن منطقه است.

39 ( 1). ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، 1/ 364؛ زبيدى، تاج العروس؛ ابن صباغ مالكى، الفصول المهمه فى معرفة احوال الائمه، 138.

40 ( 2). اصطخرى، المسالك و الممالك، 83؛ ابن اثير، الكامل فى التاريخ، 3/ 151.

41 ( 3). آل محبوبه، همان، 1/ 20.

42 ( 4). ياقوت حموى، همان، 5/ 271.

43 ( 5). شيخ مفيد، همان، 19.

44 ( 6). آل محبوبه، همان، 1/ 21- 22.

45 ( 1). ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، 1/ 95.

46 ( 2). جعفر الخليلى، همان، 06/ 18 به نقل از فرحة الغرى، 18- 19؛ مجلسى، همان، ج 22/ 36.

47 ( 3). ياقوت حموى، همان، 2/ 50.

48 ( 4). محمدعلى ميلانى، راهنماى عتبات عاليات عراق، 29.

49 ( 5). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 44؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 67- 68.

50 ( 6). دايرة المعارف تشيع، 1/ 70.

51 ( 1). پيشين، 1/ 69- 70.

52 ( 2). ميلانى، همان، 31؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 70.

53 ( 3). آل محبوبه، همان، 1/ 46.

54 ( 4). جلالى الحسينى، مزارات اهل البيت، 48.

55 ( 5). ميلانى، همان جا.

56 ( 6). آل محبوبه، همان، 1/ 49.

ص:227

57 ( 7). حسن الامين، اعيان الشيعة، 1/ 534.

58 ( 8). بابايى، سيماى نجف اشرف، 75؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 70.

59 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 80.

60 ( 2). بابايى، همان، 137.

61 ( 3). آل محبوبه، همان، 1/ 70- 73؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 71.

62 ( 4). خليلى، موسوعة العتبات المقدسه، قسم النجف، 20.

63 ( 5). بابايى، همان، 128.

64 ( 1). عماد الدين اصفهانى، تاريخ و جغرافياى كربلاى معلى، 117.

65 ( 2). ناصر الدين شاه، سفرنامه عتبات، 125؛ ميلانى، عتبات عاليات عراق، 35.

66 ( 3). ناصرالدين شاه، همان، 129.

67 ( 4). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 22.

68 ( 5). ناصر الدين شاه، همان، 135؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 71.

69 ( 1). اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 3/ 63؛ سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه، 243.

70 ( 2). آل محبوبه، همان، 1/ 73.

71 ( 3). ميلانى، همان، 34.

72 ( 4). آل محبوبه، همان، 1/ 73.

73 ( 5). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات 1952؛ آل محبوبه، همان، 1/ 98.

74 ( 6). مجلسى، همان، 22/ 38؛ برخى از روايات نيز حاكى است كه سر مبارك حضرت امام حسين عليه السلام را امام سجاد عليه السلام در كنار قبر مطهر امام على عليه السلام به خاك سپرد. لذا زيارت امام حسين عليه السلام در اين مكان سفارش شده است.

75 ( 1). جعفر خليلى، آشنايى با عتبات مقدسه و زندگانى چهارده معصوم، 60.

76 ( 1). ناصر الدين شاه، همان، 125.

77 ( 2). اديب الملك، همان، 196.

78 ( 3). سيف الدوله، همان، 242.

79 ( 4). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 83.

80 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 77- 82.

81 ( 2). عضدالملك، همان، 154.

82 ( 3). سيف الدوله، همان، 243.

83 ( 4). ناصر الدين شاه، همان، 130.

84 ( 5). اديب الملك، از حريم تا حرم، 50.

ص:228

85 ( 1). جعفر خليلى، همان، 56؛ لسترنج، جغرافياى سرزمين هاى خلافت شرقى، 84.

86 ( 2). ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر، ترجمه على اقبالى، تهران، جاويدان، 1363، ص 66.

87 ( 3). اعتماد السلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 2/ 288.

88 ( 4). زنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 62.

89 ( 5). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 65؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 71.

90 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 67.

91 ( 2). ناصر الدين شاه، همان، 125.

92 ( 3). آل محبوبه، همان، 1/ 54.

93 ( 4). پيشين، 1/ 67.

94 ( 5). سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه، 242.

95 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 67.

96 ( 2). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 52.

97 ( 3). آل محبوبه، همان، 1/ 68.

98 ( 4). سيف الدوله، همان، 242.

99 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 87؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 71.

100 ( 2). جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسة، 6/ 186.

101 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 124.

102 ( 4). آل محبوبه، همان، 1/ 89.

103 ( 5). جعفر خليلى، همان جا.

104 ( 1). فخر الملك اردلان، از حريم تا حرم، 50.

105 ( 2). عضدالملك، سفرنامه عضد الملك به عتبات، 154.

106 ( 3). بابايى، همان، 141.

107 ( 4). بنگريد به بخش قبرهاى علما و بزرگان در همين فصل.

108 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 50- 51.

109 ( 1). عضدالملك، همان، 153.

ص:229

110 ( 2). اديب الملك، 194؛ آل محبوبه، 1/ 63/ 65.

111 ( 3). جعفر خليلى، همان، 67- 68؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 102.

112 ( 4). بابايى، همان، 157- 158؛ جعفر الخليلى، موسوعة العتبات، 7/ 109.

113 ( 1). بابايى، همان، 157؛ جعفر الخليلى، همان، 7/ 109.

114 ( 2). جعفر الخليلى، همان، 7/ 108.

115 ( 3). همان جا.

116 ( 4). همان جا 158.

117 ( 1). بابايى، همان، 150.

118 ( 2). ناصر الدين شاه، همان، 125. در آن دوران يعنى هنگامى كه ناصر الدين شاه از اين قبرستان ديدن كرده گفته است« به اندازه شهر نجف ابنيه و آثار دارد».

119 ( 3). اديب الملك، همان، 192.

120 ( 4). مجلسى، بحار الانوار، ج 22/ 37.

121 ( 5). پيشين، همان جا.

122 ( 6). آل محبوبه، همان، 1/ 98.

123 ( 1). بابايى، همان، 147- 149.

124 ( 2). پيشين، همان جا.

125 ( 3). آل محبوبه، همان جا.

126 ( 4). آل محبوبه، همان، 1/ 95.

127 ( 1). اديب الملك، همان، 192.

128 ( 2). احمد زمانى، سرزمين خاطره ها، 56.

129 ( 3). آل محبوبه، همان، 1/ 94.

130 ( 1). در مورد زندگى وى بنگريد، ابن عبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب.

131 ( 2). كمونه حسينى، آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر و صحابه و تابعين، 252؛ و نيز بنگريد: ابن عبدالبر، الاستيعاب.

132 ( 3). همان، 255.

ص:230

133 ( 1). براى اطلاع از زندگى وى بنگريد: ابن حجر عسقلانى، الاصابه فى تمييز الصحابه، 2/ 280.

134 ( 2). كمونه حسينى، همان، 254.

135 ( 3). بنگريد: ابن عبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب.

136 ( 1). عبدالرزاق كمونه حسينى، همان، 251.

137 ( 2). جلالى الحسينى، مزارات اهل البيت، 61- 62.

138 ( 1). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 198؛ كمونه حسينى، همان، 251.

139 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 1/ 112.

140 ( 3). ابو الفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، 56.

141 ( 4). ميلانى، عتبات عاليات عراق، 60- 61.

142 ( 1). بلاذرى، انساب الاشراف، 5/ 40؛ طبرى، تاريخ الطبرى، 3/ 365.

143 ( 2). كمونه حسينى، همان، 255.

144 ( 1). حجت بلاغى، تاريخ نجف اشرف وحيره، تهران، مظاهرى، 1328 ش، 168.

145 ( 2). اديب الملك، همان، 198؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 102.

146 ( 1). بنگريد: حسين الامين، اعيان الشيعه، 9/ 159؛ جعفر الخليلى، همان، 7/ 24- 28.

147 ( 2). حسن الامين، همان، 5/ 396.

148 ( 3). جعفر الخليلى، همان، 6/ 154.

149 ( 4). حسن الامين، همان، 3/ 80.

150 ( 1). اديب الملك، همان، 198.

151 ( 2). پيشين، همان جا، 198.

152 ( 3). حسين الامين، همان، 10/ 158؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 97.

153 ( 4). حسن الامين، همان، 10/ 117.

154 ( 5). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 91.

155 ( 1). حسن الامين، همان، 5/ 304.

156 ( 2). همان، 3/ 287.

157 ( 1). همان، 6/ 54.

158 ( 2). پيشين، 2/ 331.

159 ( 3). حسن الامين، همان، 4/ 95.

160 ( 1). پيشين، 9/ 5.

ص:231

161 ( 2). پيشين، 10/ 43.

162 ( 1). ابن جوزى، المنتظم، 7/ 117.

163 ( 2). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 235 به نقل از مجالس المؤمنين، 379؛ ابن كثير شافعى، البدايةوالنهايه، 11/ 301.

164 ( 3). پيشين به نقل از مجله الاعتدال، 5/ 250.

165 ( 1). ابن جوزى، المنتظم، 7/ 236.

166 ( 2). آل محبوبه، همان جا.

167 ( 3). ابن جوزى، همان، 10/ 236.

168 ( 4). ابن جوزى، همان، 7/ 236.

169 ( 5). پيشين، 8/ 23.

170 ( 6). براى اطلاع بيشتر از ساير رجال سياسى عصر آل بويه كه در نجف دفن هستند ر. ك: جعفر الخليلى، موسوعة العتبات، 6/ 144 ونيز آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 236- 248.

171 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 240.

172 ( 2). ناصرالدين شاه، سفر نامه ناصرالدين شاه به عتبات، 125.

173 ( 1). آل محبوبه، همان، 1/ 247- 248.

174 ( 2). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 197.

175 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 125.

176 ( 4). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 1/ 925.

177 ( 1). همان جا.

178 ( 2). ياقوت حموى، معجم البلدان، 2/ 402- 403.

179 ( 3). بلاذرى، فتوح البلدان، 404.

180 ( 4). ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر، 68.

181 ( 5). عضد الملك، سفرنامه عضد الملك به عتبات، 153؛ سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه، 242.

182 ( 6). اديب الملك، همان، 193.

183 ( 7). پيشين، همان جا؛ ناصرالدين شاه، همان، 124؛ اردلان، سفرنامه فخرالملك اردلان به عتبات، 49.

184 ( 1). پيشين، همان جا.

185 ( 2). اديب الملك، همان، 193.

ص:232

186 ( 3). بكتاشيه از فرقه هاى متصوفه شيعه هستند كه به سيد محمد رضوى، از فرزندان امام رضا عليه السلام و به قولى ازفرزندان امام كاظم عليه السلام نسب مى برند. وى از خراسان به شام رفت و به تبليغ پرداخت.

187 ( 4). آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 91.

188 دكتر اصغر قائدان، عتبات عاليات عراق، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 4، 1387.

189 ( 1). سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه، 235؛ ناصرالدين شاه، همان، 122.

190 ( 2). اديب الملك، همان، 201.

191 ( 3). سيف الدوله، همان، 235.

192 ( 1). اصطخرى، المسالك والممالك، 83؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمد على موحد، 1/ 270.

193 ( 2). ياقوت حموى، معجم البلدان 4/ 490.

194 ( 1). طبرى، تاريخ الطبرى 3/ 145؛ ابن خلدون، العبر، 1/ 535.

195 ( 2). بلاذرى، فتوح البلدان، 38؛ طبرى، همان، 14؛ ياقوت حموى، همان، 4/ 491.

196 ( 3). مقدسى، احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، 161.

197 ( 4). مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2/ 2358؛ ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر، 255.

198 ( 5). ياقوت حموى، همان، 4/ 490؛ بلاذرى، همان، 388.

199 ( 6). لسترنج، جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، 81.

200 ( 7). طبرى، همان، 3/ 148، 149؛ ياقوت حموى، همان، 4/ 491.

201 ( 1). همو، احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، 161.

202 ( 2). طبرى، همان، 3/ 145.

203 ( 3). ياقوت حموى، همان، 4/ 489- 490.

204 ( 1). بكرى، معجم ما استعجم، 1141؛ طبرى، همان، 3/ 146.

205 ( 2). ياقوت حموى، همان جا.

206 ( 3). ابن قولويه، كامل الزيارات، 23؛ شيخ مفيد، المزار، 18.

207 ( 4). ابن قولويه، همان جا؛ شيخ مفيد، همان، 19.

208 ( 5). شيخ صدوق، خصال، 1/ 212.

209 ( 6). مجلسى، بحار الانوار، 100/ 405.

210 ( 1). طبرى، تاريخ الطبرى، 3/ 148؛ فتوح البلدان، 388.

211 ( 2). ياقوت حموى، همان، 4/ 489.

212 ( 3). جعفر الخليلى، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الكوفه، 16.

213 ( 4). ابن جبير، سفرنامه، 258.

214 ( 5). ابن بطوطه، سفرنامه، 1/ 268.

215 ( 1). همان، 200- 201.

ص:233

216 ( 1). شيخ مفيد، المزار، 22؛ روايت معراج در ساير كتب حديثى شيعه، اشاره اى به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله در مسجد كوفه دارد( بنگريد مجلسى، بحار الانوار، 100/ 387).

217 ( 2). شيخ مفيد، همان، 23.

218 ( 3). ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، 1/ 270؛ ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 259.

219 ( 1). همان جا.

220 ( 2). ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبير، همان، 260.

221 ( 3). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 170.

222 ( 4). پيشين، همان جا.

223 ( 5). ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 127- 132.

224 ( 1). ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، 1/ 270؛ طبرى، تاريخ الطبرى، 4/ 216.

225 ( 2). ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 260؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 110- 111.

226 ( 3). عبد الرزاق كمونه حسينى، آرامگاه هاى خاندان پاك پيامبر و بزرگان صحابه و تابعين، 242؛ حجت بلاغى، تاريخ نجف و حيره، 144.

227 ( 4). دايرة المعارف تشيع، 1/ 110- 111.

228 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 112.

229 ( 2). كمونه حسينى، همان، 251؛ دايرة المعارف تشيع، 1/ 110.

230 ( 3). ابن بطوطه، همان، 1/ 271.

231 ( 4). شيخ مفيد، المزار، 20.

232 ( 1). شيخ مفيد، همان، 22.

233 ( 2). مجلسى، همان، 100/ 394.

234 ( 3). شيخ مفيد، همان، 120.

235 ( 4). ياقوت حموى، همان، 4/ 492.

236 ( 5). سهله به معناى زمين هموار است.

237 ( 6). شيخ مفيد، همان، 25؛ ابن قولويه، همان، 29.

238 ( 1). ياقوت حموى، همان، 3/ 290.

239 ( 2). در گوشه جنوب غربى، سمت قبله، مقام حضرت ادريس است.

240 ( 3). در ضلع جنوبى مقام امام زمان و امام زين العابدين و مقام خضر قرار دارد.

241 ( 4). ياقوت حموى، همان، 3/ 290.

ص:234

242 ( 5). حسينى الجلالى، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 62- 63.

243 ( 6). حسنى الجلالى، همان جا.

244 ( 7). محمد حسين رجبى، كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى، 427.

245 ( 1). احمد زمانى، سرزمين خاطره ها، 62.

246 ( 2). همان، 436.

247 ( 3). جعفر خليلى، آشنايى با عتبات مقدسه، 66- 67.

248 ( 4). عضد الملك، همان، 159؛ جلالى الحسينى، همان، 64- 65؛ در مورد اين شخصيت براى آگاهى بيشتربنگريد: ابن حجر عسقلانى، الاصابه فى تمييز الصحابه، 3/ 200.

249 ( 1). حمراء به معناى سرخ گون است. در صدر اسلام به موالى و ايرانيان، حمراء مى گفتند، آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نيروى داوطلب او حضور يافته بودند.

250 ( 2). عضدالملك، همان جا.

251 ( 3). محمد حسين رجبى، همان، 431، به نقل از فضل الكوفه ومساجدها، 31.

252 ( 4). همان، 433.

253 ( 5). همان جا.

254 ( 1). همان جا.

255 ( 1). در اين مورد بنگريد كمونه حسينى، همان، 244- 250 وى حدود چهل تن از آن ها را با نام مكان دفن شان برشمرده است.

256 ( 1). سلمان هادى آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين والعباس، 17.

257 ( 2). ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلى موحد، 272- 273.

258 ( 1). جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسة، قسم الكربلاء، 10.

259 ( 2). طبرى( محمد بن جرير)، تاريخ الطبرى، ج 4، حوادث سال دوازدهم هجرى.

260 ( 3). جعفر الخليلى. همان، ص 18 به نقل از سيد عبد الحسين آل طعمه، بغية النبلاء فى تاريخ كربلاء.

261 ( 1). دينورى، الاخبار الطوال، 253.

ص:235

262 ( 2). كور به معناى قريه و كور بابل يعنى مجموعه قريه هاى بابل( جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسة، قسم الكربلاء ص 10 به نقل از علامه سيد هبة الدين شهرستانى). برخى نيز گفته اند:« كور» جايى است كه آهنگر براى دميدن در آهن از شعله هاى آتش بهره مى برد و« بابل» نيز به معناى صحراى گرم است. بنابراين، معناى كلى آن شعله هاى حرارت صحرا است.( آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين والعباس، 20.)

263 ( 3). آل طعمه، همان جا به نقل از لغة العرب 5/ 178.

264 ( 4).utalabrak .

265 ( 1). ابن منظور، لسان العرب، 1/ 86 واژه كربله؛ ياقوت حموى، معجم البلدان، 4/ 445؛ فراهيدى، كتاب العين 5/ 421. امروزه در جنوب شرقى كربلاى كنونى، منطقه اى به نام« كربله» وجود دارد كه همان منطقه قديمى و تاريخى كربلا بوده است.( آل طعمه، همان، 17).

266 ( 2). فراهيدى، كتاب العين، 5/ 433.

267 ( 3). ياقوت حموى، همان، 4/ 445؛ دينورى، همان، 252.

268 ( 4). جعفر الخليلى، همان، 17 به نقل از شيخ آقا بزرگ، الذريعة الى تصانيف الشيعة.

269 ( 5). طف الفرات، اى شطه( ابن منظور، همان، 9/ 231، فراهيدى، كتاب العين، 7/ 406

270 ( 6). ابن خياط، تاريخ خليفة بن خياط، 177.

271 ( 7). ياقوت حموى، همان، 4/ 36.

272 ( 8). دينورى، همان، 253؛ يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، 2/ 231؛ خليفة بن خياط، همان جا. ابن طاووس، اللهوف على القتلى الطفوف.

273 ( 1). محسن الامين، اعيان الشيعه، 4/ 139.

274 ( 2). فراهيدى، كتاب العين، 4/ 265.

275 ( 3). ياقوت حموى، همان، 4/ 183.

276 ( 4). آل طعمه، تاريخ المرقد الحسين والعباس، 25. گفته مى شود امام حسين عليه السلام هنگام ورود به اين منطقه، زمين هاى پيرامون بقعه كنونى را از مردم نينوا و غاضريّه به مبلغ 60 هزار درهم خريد و آن را وقف مردم منطقه كرد به شرطى كه زائران او را سه روز اطعام و پذيرايى كنند( آل طعمه، همان، 26).

277 ( 5). ابو مخنف لوط بن يحيى، مقتل الحسين.

278 ( 6). جعفر ابن قولويه، كامل الزياره، 221.

279 ( 7). جعفر الخليلى، همان، 15

280 ( 8). يعقوبى، همان، 1/ 81، جعفر الخليلى، همان جا.

281 ( 9). ابن منظور، لسان العرب، 12/ 430؛ فراهيدى. همان 8/ 396.

282 ( 1). ياقوت حموى، همان، نينوا.

283 ( 2). طبرى، همان، 6/ 232.

ص:236

284 ( 3). آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين والعباس، 22.

285 ( 4). فراهيدى، همان 1/ 151

286 ( 5). شهر جديد كربلا در 50 كيلومترى عَقْر قرار دارد.

287 ( 6). ياقوت حموى، همان، 4/ 136.

288 ( 7). ابن منظور، همان، 4/ 591؛ طبرى، همان، 11/ 54

289 ( 8). آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين و العباس، 25.

290 ( 1). ابن طاووس، اللهوف على القتلى الطفوف، 53.

291 ( 2). ابن منظور، همان، 4/ 223.

292 ( 3). فراهيدى، همان، 2/ 170.

293 ( 4). براى اطلاع بيشتر از وجه تسميه حائر و مسائل مربوط به آن بنگريد: عبدالجواد كليد دار، تاريخ كربلا وحائر الحسين.

294 ( 5). بنگريد جعفر خليلى، موسوعة العتبات المقدسه، قسم كربلا، ج 8/ 30- 40.

295 ( 1). بنگريد ابن قولويه، كامل الزيارات، شيخ مفيد، المزار، 64

296 ( 2). همان جا.

297 ( 3). ابن منظور، همان، 13/ 430؛ طريحى، مجمع البحرين، 5/ 462.

298 ( 4). محسن الامين، اعيان الشيعة، همان، 4/ 502.

299 ( 1). شيخ مفيد، المزار، 65.

300 ( 2). طبرى، همان، 3/ 752.

301 ( 3). مدرسى، شهر حسين، 190.

302 ( 4). طبرى، همان، 7/ 365، ابن طقطقى، تاريخ فخرى، ترجمه محمد وحيد گلپايگانى، ص 327.

303 ( 1). شيخ طوسى، الامالى، 209.

304 ( 2). مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاينده، 2/ 541، 542.

305 ( 3). بنگريد صفحه هاى بعد، مزار و مرقد ابراهيم مجاب.

306 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 75؛ ابن جوزى، المنتظم، 2/ 60.

307 ( 2). مدرس، شهرحسين، 217.

ص:237

308 ( 3). ابن اثير، الكامل فى التاريخ، حوادث سال 371 ق.

309 ( 4). بطائح مكانى در نزديكى و اسط بود كه عمران بن شاهين از سوى عضد الدوله در آن جا حكم روايى مى كرد.

310 ( 1). موسوى الزنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 1405، 83.

311 ( 2). سلمان هادى آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين و العباس، 80.

312 ( 3). ابن جوزى، المنتظم، 7/ 283.

313 ( 4). ابن بطوطه، سفرنامه، 270.

314 ( 5). مدرسى، شهر حسين، 255.

315 ( 6). ابن اثير، الكامل فى التاريخ، 9/ 122؛ ابن جوزى، المنتظم، 7/ 283.

316 ( 7). ابن جوزى، همان، 8/ 174؛ موسوى الزنجانى، همان، 84

317 ( 1). ابن اثير، همان، 10/ 177.

318 ( 2). مدرسى، همان، 259.

319 ( 3). همان، 284، 285.

320 ( 1). آل طعمه، همان، 83، 84.

321 ( 2). بنگريد بحث مناره در همين فصل.

322 ( 3). آل طعمه، همان، 85.

323 ( 4). موسوى زنجانى، همان، 84.

324 ( 1). ابن بطوطه، سفرنامه، 273.

325 ( 2). آل طعمه، همان، 86.

326 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 1/ 75- 77.

327 ( 4). آل طعمه، همان، 98- 99.

328 ( 1). همان 101- 102.

329 ( 2). در اين مورد بنگريد به بحث مربوط به ضريح مطهر در همين فصل.

330 ( 3). مدرسى، همان، 318.

331 ( 4). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2195.

332 ( 5). شيخ جعفر محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/ 221.

333 ( 6). مدرسى، همان، 203، 202.

ص:238

334 ( 1). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 159.

335 ( 2). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2195؛ هم چنين بنگريد: محامى عباس المزاوى، تاريخ العراق بين احتلالين، 1935، ج 6/ 144- 150.

336 ( 3). مدرسى، همان، 481.

337 ( 1). عضد الملك، سفرنامه عضد الملك به عتبات، 161.

338 ( 2). محمد حسن خان اعتماد السلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 3، 315.

339 ( 3). ناصر الدين شاه قاجار، سفرنامه عتبات؛ به كوشش على دهباشى.

340 ( 4). سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 232؛ مير عبد اللطيف شوشترى، تحفة العالم، 308.

341 ( 1). مدرسى، همان، 409.

342 ( 2). همان، 475- 476.

343 ( 3). تكيه بكتاشيه در دوره سلطه عثمانى ها براى صوفيه و فرقه بكتاشيه به عنوان خانقاه ساخته شد. گويندنسب اين سلسله به سلمان فارسى مى رسد. آنان از متصوفه سنى هستند( ناصر الدين شاه، سفرنامه عتبات، 115).

344 ( 4). مدرسى، همان، 477.

345 ( 1). آل طعمه، همان، 90- 92.

346 ( 1). جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسه، 8/ 182.

347 ( 2). مدرسى، همان، 259.

348 ( 3). آل طعمه، همان، 98.

349 ( 4). مدرسى، همان، 260.

350 ( 5). آل طعمه، همان، 100.

351 ( 1). ناصر الدين شاه، همان، 119.

352 ( 2). سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 231.

353 ( 3). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 160.

354 ( 4). ناصر الدين شاه، همان، 120.

355 ( 1). آل طعمه، همان، 100.

356 ( 2). سيف الدوله، همان، 231؛ ابن بطوطه، همان، 273.

357 ( 3). آل طعمه، همان 100- 101.

358 ( 1). بنگريد زيارت مخصوص امير المؤمنين كه در آن به دفن سر امام حسين عليه السلام در اين مكان اشاره شده است.

359 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 3/ 363.

360 ( 1). مدرسى، شهر حسين، 347.

ص:239

361 ( 2). همان جا.

362 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 1/ 44؛ مدرسى، همان، 423.

363 ( 1). عمران بن شاهين يكى از راهزنان در بطائح بود كه عضد الدوله ديلمى سپاهيانش را به سوى او فرستاد ووى فرار كرد و به حرم امام على عليه السلام پناهنده شد( ابن اثير، الكامل، 8/ 76) و نذر كرد كه اگر از دست عضد الدوله رهايى يابد دو رواق براى امام على عليه السلام و امام حسين عليه السلام بسازد. عضد الدوله كه به زيارت امام على عليه السلام آمده بود از جرم عمران در گذشت و او را حكومت بطائح داد؛ او نيز نذر خود را ادا كرد.( عبدالكريم ابن طاووس، فرحة الغرى، 67)

364 ( 1). محسن الامين، اعيان الشيعه، 2/ 242. برخى نيز او را ابراهيم ضرير ناميده اند.

365 ( 2). آل طعمه، همان، 148؛ دايرة المعارف تشيع، 2/ 345.

366 ( 3). آل طعمه، همان، 147- 148.

367 ( 1). سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 231- 230.

368 ( 2). همان، 149.

369 ( 3). سفرنامه اديب الملك به عتبات، 164.

370 ( 1). مدرسى، همان، 318.

371 ( 2). در اين مورد بنگريد به صفحات بعد در همين فصل.

372 ( 3). همان، 127- 126.

373 ( 4). سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 118.

374 ( 1). مدرسى، همان، 234.

375 ( 2). جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسه، 8/ 160.

376 ( 3). سفرنامه اديب الملك به عتبات، 159. آقا محمد خان كه دچار سكته شده و سلامتى خود را بازيافته بود به عبدالرزاق خان حاكم كاشان دستور داد با تعدادى مهندس و زرگر گنبد امام حسين عليه السلام را به طور كامل طلا كارى و زر اندود كنند( مدرسى، همان، 345).

377 ( 4). مدرسى، همان، 403.

378 ( 1). آل طعمه، همان، 173. براى انجام بازسازى و تذهيب گنبد، ناصرالدين شاه، شيخ عبدالحسين تهرانى رابا مال و ثروت فراوانى به كربلا اعزام داشت( مدرسى، همان، 306).

379 ( 2). همان جا.

380 ( 3). همان جا.

381 ( 1). آل طعمه، همان، 85.

382 ( 2). مدرسى، همان، 460- 461.

ص:240

383 ( 3). آل طعمه، همان، 86- 87؛ عبد الجواد كليد دار، تاريخ كربلا و حائر الحسين، 240.

384 ( 4). ناصر الدين شاه، سفر نامه ناصر الدين شاه به عتبات، 119؛ سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 230.

385 ( 1). آل طعمه، همان، 179.

386 ( 2). آل طعمه، همان، 154.

387 ( 3). اديب الملك، سفرنامه اديب المك به عتبات، 159.

388 ( 1). مدرسى، همان، 403.

389 ( 2). همان جا، 402.

390 ( 3). آل طعمه، همان جا.

391 ( 4). آل طعمه، همان جا.

392 ( 1). آل طعمه، همان، 182 به نقل از عبد الجواد كليد دار، تاريخ كربلا و حائر الحسين، 242.

393 ( 2). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2195.

394 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 115.

395 ( 4). مدرسى، همان، 451.

396 ( 5). آل طعمه، همان، 182.

397 ( 1). اديب الملك، همان، 159.

398 ( 2). پيشين، 186.

399 ( 3). مدرسى، همان، 452.

400 ( 4). اديب الملك، همان، 159.

401 ( 5). آل طعمه، همان، 187.

402 ( 6). همان جا.

403 ( 1). همان، 188.

404 ( 2). آل طعمه، همان، 188.

405 ( 3). آل طعمه، همان، 189.

406 ( 1). همان جا.

407 ( 2). آل طعمه، همان، 190.

408 ( 3). همان جا.

ص:241

409 ( 1). زمانى، سرزمين خاطره ها، 116.

410 دكتر اصغر قائدان، عتبات عاليات عراق، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 4، 1387.

411 ( 2). اديب الملك، همان، 164.

412 ( 1). زمانى، همان، 116- 117.

413 ( 2). آل طعمه، تراث كربلا، 111- 112.

414 ( 3). اديب الملك، همان، 157.

415 ( 4). مدرسى، همان، 335؛ آل طعمه، همان، 88

416 ( 5). آل طعمه، همان جا.

417 ( 6). اديب الملك، همان، 157.

418 ( 1). آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين و العباس، 263.

419 ( 2). سيف الدوله، همان، 232.

420 ( 3). آل طعمه، همان، 264.

421 ( 1). مدرسى، شهر حسين، 474.

422 ( 2). عضد الملك، همان، 162.

423 ( 3). مدرسى، همان، 342.

424 ( 4). اديب الملك، همان، 165؛ محمد حسين كليد دار، مدينة الحسين، 2/ 175.

425 ( 5). ناصر الدين شاه، همان، 119.

426 ( 1). آل طعمه، همان جا.

427 ( 2). اديب الملك، همان، 45.

428 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 119.

429 ( 4). آل طعمه، همان جا.

430 ( 1). آل طعمه، همان جا.

431 ( 1). آل طعمه، همان، 297.

432 ( 2). ناصر الدين شاه، همان، 114.

433 ( 3). مدرسى، همان، 49.

434 ( 1). عضد الملك، همان، 42.

435 ( 2). محمد حسين كليد دار، مدينة الحسين، 2/ 175.

436 ( 3). آل طعمه، همان، 287؛ محمد حسين كليد دار، همان، 2/ 174.

437 ( 4). همان جا

438 ( 1). همان جا

ص:242

439 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 73.

440 ( 2). اديب الملك، همان، 213.

441 ( 1). ناصرالدين شاه، همان، 116.

442 ( 2). دايرة المعارف تشيع، همان جا.

443 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 113.

444 ( 1). همان، 111.

445 ( 2). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 204.

446 ( 3). آل طعمه، تراث كربلا، 116.

447 ( 4). همان جا، 117.

448 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 65.

449 ( 2). همان، 3/ 362.

450 ( 3). ابن عنبه، جمال الدين احمد بن على، عمدة الطالب فى أنساب آل أبى طالب، ص 240

451 ( 1). ابن عنبه، همان، 235

452 ( 2). پيشين، 1/ 135

453 ( 3). پيشين، 3/ 380.

454 ( 4). سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 117؛ آل طعمه، تراث كربلا، 224.

455 ( 1). بنگريد صفحات بعد از همين كتاب.

456 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 1/ 358

457 ( 3). آل طعمه، همان، 221.

458 ( 4). جعفر الخليلى، الموسوعة العتبات المقدسه، قسم كربلا، 8/ 115.

459 ( 1). همان، 1/ 101

460 ( 2). همان، 1/ 99.

461 ( 1). آل طعمه، همان جا.

462 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 3/ 370.

463 ( 3). همان، 3/ 326؛ صحتى سردرودى، سيماى كربلا، 124.

464 ( 1). صحتى سردرودى، همان، 125.

465 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 3/ 305.

466 ( 1). آل طعمه، همان جا

467 ( 1). سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 115.

468 ( 2). اديب الملك، همان، 162.

469 ( 3). همان، 163

470 ( 4). ناصر الدين شاه، همان، 138

ص:243

471 ( 1). از اين قلعه مستشرقان و سياحانى بازديد و آن را توصيف كرده اند از جمله گرترودبل مستشرق انگليسى( بنگريد موسوعة العتبات المقدسه، 8/ 315).

472 ( 2). ناصر الدين شاه، همان، 157؛ سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 230.

473 ( 3). سفرنامه رضاقلى ميرزا نائب الاياله، نوه فتحعلى شاه، به كوشش اصغر فرمانفرماى قاجار، 180

474 ( 4). تاورينه، سفرنامه تاورينه، 95.

475 ( 1). آل طعمه، تراث كربلا، 130، 131

476 ( 2). همان جا

477 ( 3). ابوطالب خان، سفرنامه طالبى، 283

478 ( 4). كليد دار، مدينة الحسين، 2/ 24؛ آل طعمه، همان جا

479 ( 1). ميرزا عباس فيض، تاريخ كاظمين و بغداد، 97 و 98- 100.

480 ( 2). همان جا.

481 ( 1). ياقوت حموى، معجم البلدان، 5/ 163.

482 ( 2). همان جا.

483 ( 3). جعفر خليلى، آشنايى با عتبات مقدسه، 80.

484 ( 4). فيض، همان، 115- 120.

485 ( 1). موسوى الزنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 110.

486 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 1/ 107.

487 ( 1). فيض، همان، 30.

488 ( 2). حسينى الجلالى، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 114.

489 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 1/ 107.

490 ( 4). پيشين، 1/ 107- 108؛ حسينى الجلالى، همان، 108.

491 ( 1). فيض، همان 89.

492 ( 2). موسوى الزنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 109؛ حسينى الجلالى، همان، 115.

493 ( 3). دايرة المعارف تشيع، همان، 1/ 108.

494 ( 4). همان، 1/ 108.

495 ( 5). حسينى جلالى، همان، 115؛ موسوى زنجانى، همان، 110.

496 ( 6). مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2143.

497 ( 1). موسوى الزنجانى، همان، 111.

498 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 1/ 110؛ فيض، همان، 112.

499 ( 3). موسوى الزنجانى، همان، 112.

500 ( 4). فيض، همان، 122.

501 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 109.

502 ( 2). همان جا؛ موسوى الزنجانى، همان، 113.

ص:244

503 ( 1). عماد الدين حسين اصفهانى، تاريخ جغرافيايى كربلاى معلى و اماكن متبركه و عتبات عاليات، 118- 120.

504 ( 2). همان، 121.

505 ( 3). ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 97.

506 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 107.

507 ( 2). فيض، همان، 122.

508 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 1/ 109.

509 ( 4). ميلانى، همان، 133.

510 ( 5). فيض، همان، 45، 46.

511 ( 1). فيض، همان، 197.

512 ( 2). فيض، همان، 203- 208.

513 ( 1). فيض، همان، 249، 250.

514 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 1/ 107.

515 ( 3). حسينى جلالى، همان، 115.

516 ( 1). فيض، همان، 237؛ سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه؛ 212.

517 ( 2). ناصر الدين شاه، شهريار جاده ها، 96؛ ابوطالب خان، مسير طالبى، 400.

518 ( 3). ناصرالدين شاه، همان، 97.

519 ( 4). فيض، همان، 89.

520 ( 5). فيض، همان، 122.

521 ( 6). دايرة المعارف تشيع، 1/ 109.

522 ( 7). فيض، همان، 240.

523 ( 1). جعفر خليلى، همان، 85.

524 ( 2). فيض، تاريخ كاظمين و بغداد، 89.

525 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 1/ 108.

526 ( 4). سيف الدوله، همان، 213.

527 ( 1). فخرالملك اردلان، از حريم تا حرم، 38؛ فيض، همان، 129- 130.

528 ( 2). فيض، همان، 126؛ دايرة المعارف تشيع، 109.

ص:245

529 ( 3). فيض، همان، 48، 127.

530 ( 4). سديد السلطه كُبابى، سفرنامه سديد السلطنه، التوفيق فى الطريق، تصحيح احمد اقتدارى، 240.

531 ( 5). مادام ديولافوا، سفرنامه مادام ديولافوا، 569.

532 ( 1). فيض، همان، 131- 132.

533 ( 2). فيض، همان، 127.

534 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 109.

535 ( 4). فيض، همان، 40- 41.

536 ( 1). مادام ديولافوا، همان، 571.

537 ( 2). جعفر خليلى، همان، 87- 88.

538 ( 3). جعفر خليلى، همان، 87- 88.

539 ( 1). جعفر خليلى، همان، 87.

540 ( 2). همان جا.

541 ( 3). ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 276.

542 ( 1). فيض، همان، 30.

543 ( 1). ميلانى، همان، 132.

544 ( 2). فيض، همان، 248.

545 ( 1). ابن جبير، سفرنامه، 275.

546 ( 2). ابن بطوطه، سفرنامه، 1/ 275.

547 ( 3). برخى نيز گفته اند بغ نام بتى در ميان اعراب عراق بوده و داد نيز به معنى بخشش است( رضاقلى ميرزا، سفرنامه رضا قلى ميرزا نوه فتحعلى شاه به عتبات، 183).

548 ( 1). ابن اثير، الكامل فى التاريخ، 9/ 200.

549 ( 2). اصطخرى، المسالك و الممالك، 84.

550 ( 3). ابن بطوطه، سفرنامه، 1/ 275؛ ناصر الدين شاه، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 109.

551 ( 4). اصطخرى، همان، 84.

552 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 104.

553 ( 2). همان، 1/ 102.

ص:246

554 ( 3). همان، 1/ 102.

555 ( 1). ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 276.

556 ( 2). سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 213؛ مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2143.

557 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 98.

558 ( 4). ابن جبير، همان جا.

559 ( 5). ابن بطوطه، همان، 276.

560 ( 1). همان جا.

561 ( 2). ابن بطوطه، همان، 1/ 275.

562 ( 3). سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه، 218.

563 ( 4). مادام ديولافوا، سفرنامه ديولافوا، 662.

564 ( 5). ناصرالدين شاه، همان، 104.

565 ( 6). سيف الدوله، همان، 218.

566 ( 1). ياقوت حموى، معجم البلدان، 1/ 363

567 ( 2). سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 214.

568 ( 3). فيض، تاريخ بغداد و كاظمين، 278- 280؛ حسينى جلالى، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 121.

569 ( 4). حسينى الجلالى، همان، 121.

570 ( 5). پيشين، 121.

571 دكتر اصغر قائدان، عتبات عاليات عراق، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 4، 1387.

572 ( 1). ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر، 186؛ مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 2/ 1659- 1660.

573 ( 2). مصاحب، همان، 2/ 1659. براى اطلاع از وضعيت تالار، حرمسرا و ايوان ر- ك: كريستن سن، ايران درزمان ساسانيان؛ گيرشمن، ايران از آغاز تا اسلام؛ سفرنامه مادام ديولافوا، 641.

574 ( 3). مادام ديولافوا، همان جا.

575 ( 4). ناصرالدين شاه، سفرنامه عتبات ناصرالدين شاه، 134؛ اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 134.

576 ( 1). اديب الملك، همان، 135.

ص:247

577 ( 1). صحتى سردرودى، سيماى سامراء، سيناى سه موسى، 47؛ فاصله سامراء تا بغداد 124 كيلومتر است.

578 ( 2). حمداللَّه مستوفى، نزهة القلوب، سامراء؛ جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسه، قسم السامراء، ج 9/ 19.

579 ( 3). ياقوت حموى، معجم البلدان، 3/ 172.

580 ( 1). موسوى زنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 124؛ جعفر الخليلى، همان، 9/ 15.

581 ( 2). ياقوت حموى، همان جا.

582 ( 3). مصلح الدين مهدوى، تاريخچه شهر سامراء و زندگانى عسكريين، 5- 6.

583 ( 4). همان جا.

584 ( 5). ياقوت حموى، همان، 3/ 174.

585 ( 1). ابن اثير، عزالدين ابن الكرم، الكامل فى التاريخ، 6/ 446- 452.

586 ( 2). مسعودى، على بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، 2/ 467.

587 ( 3). ياقوت حموى، همان، 3/ 174؛ ابن طقطقى، تاريخ فخرى، ترجمه وحيد گلپايگانى 321.

588 ( 4). مقدسى، احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، 63.

589 ( 5). اين قصر تا قرون متمادى هم چنان برجا بود( جعفر الخليلى، موسوعة العتبات المقدسه) 9/ 184؛

yrneH 127, P, I. V B, 1996, nehcsat malsI, nilreitS

590 ( 6). لسترنج، جغرافياى تاريخى سرزمينهاى خلافت شرقى، ترجمه محمود عرفان، 59.

591 ( 1). ياقوت حموى، همان، 3/ 175- 176 اين قصر به نام جوسق معروف بود.

592 ( 2). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسى، 1/ 1246.

593 ( 3). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 103.

594 ( 4). پيشين، 105.

595 ( 1). پيشين، 103.

596 ( 2). ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 156.

597 ( 3). ياقوت حموى، همان، 3/ 173.

598 ( 4). ابن بطوطه، الرحله، 1/ 147.

599 ( 5).aramuoS

600 ( 6). جعفر الخليلى، همان، 9/ 8.

601 ( 7). همان جا.

ص:248

602 ( 1). ابن خلكان، وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان، 2/ 435.

603 ( 2). يعقوبى، تاريخ يعقوبى، ترجمه عبدالمحمد آيتى، 1/ 513، 535- 536.

604 ( 3). امام حسن بن على الهادى ملقب به عسكرى در هشتم ربيع الثانى 232 ق در مدينه به دنيا آمد و همراه پدربزرگوارش در سن ده سالگى به سامراء مهاجرت كرد. چون ايشان را در تحت الحفظ نگه داشتند به عسكرى معروف شد( ابن خلكان، همان، 1/ 373).

605 ( 1). مصلح الدين مهدوى، تاريخچه شهر سامرا، 27- 28.

606 ( 2). صحتى سردرودى، سيماى سامرا، سيناى سه موسى، 75- 76.

607 ( 3). موسوى الزنجانى، جوله فى اماكن المقدسه، 125.

608 ( 4). ميلانى، عتبات عاليات عراق، 176- 176؛ مصلح الدين مهدوى، همان 28.

609 ( 5). موسوى الزنجانى، همان، 126؛ مصلح الدين مهدوى، همان، 30.

610 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 93؛ مهدوى، همان، 30.

611 ( 2). حسينى الجلالى، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 139- 140.

612 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 1/ 93، مهدوى، همان، 32.

613 ( 4). دايرة المعارف تشيع، همان جا؛ حسينى الجلالى، همان، 141.

614 ( 5). موسوى الزنجانى، همان، 126.

615 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 93؛ صحتى سردرودى، همان، 79.

616 ( 2). مهدوى، همان، 35؛ صحتى سردرودى، همان، 79- 80.

617 ( 3). دايرة المعارف تشيع، 93؛ موسوى الزنجانى، همان، 126.

618 ( 4). دايرة المعارف تشيع، 93.

619 ( 5). مهدوى، همان، 37.

620 ( 6). صحتى سردرودى، همان، 81.

621 ( 7). موسوى الزنجانى، همان، 126.

622 ( 1). مهدوى، همان، 38.

623 ( 2). پيشين، 39. او دو قبر براى احمد خان دنبلى و پدرش در رواق امامان قرار داد.

624 ( 3). همان، 40.

ص:249

625 ( 4). صحتى سردرودى، همان، 82؛ موسوى الزنجانى، همان، 126.

626 ( 5). حسن الامين، الاعيان الشيعه، 1/ 367.

627 ( 6). مهدوى، همان، 41- 40.

628 ( 1). صحتى سردرودى، همان، 84؛ حسينى الجلالى، همان، 140.

629 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 94.

630 ( 3). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 100؛ ميلانى، عتبات عاليات عراق، 186.

631 ( 4). زمانى، سرزمين خاطره ها، 38، 39.

632 ( 1). مهدوى، تاريخچه سامراء و آستان عسكريين، 43.

633 ( 2). دايرة المعارف تشيع، 94.

634 ( 3). مهدوى، همان، 44.

635 ( 1). مصلح الدين مهدوى، همان، 59- 60؛ ذبيح اللَّه محلاتى، مآثر الكبرا فى تاريخ السامراء، 1/ 243.

636 ( 2). حسين الجلالى، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 144 به نقل از مجلسى، بحار الانوار.

637 ( 3). ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 158.

638 ( 4). صحتى سردرودى، سيماى سامراء، 130- 131.

639 ( 1). مهدوى، همان، 63.

640 ( 2). صحتى سر درودى، همان، 126- 127.

641 ( 3). مهدوى، همان، 63.

642 ( 4). صحتى سر درودى، همان، 130- 131.

643 ( 5). پيشين، 138- 139؛ موسوى الزنجانى، همان، 128.

644 ( 1). ميلانى، همان، 187.

645 ( 2). دايرة المعارف تشيع، همان جا.

646 ( 3). مهدوى، همان، 43.

647 ( 4). همان جا.

648 ( 1). مهدوى، همان، 43.

649 ( 2). ناصرالدين شاه، همان، 153.

650 ( 3). صحتى سردرودى، همان، 75.

651 ( 4). ميلانى، همان، 190.

ص:250

652 ( 5). اديب الملك، همان، 100؛ ابو طالب خان، مسير طالبى، 406.

653 ( 1). فخرالمك اردلان، از حريم تا حرم، 65؛ ناصرالدين شاه، همان، 153.

654 ( 2). مهدوى، همان، 45.

655 ( 3). فخرالملك اردلان، همان، 65.

656 ( 4). دايرة المعارف تشيع، 94.

657 ( 5). شيخ ذبيح اللَّه محلاتى، مآثر الكبرا فى تاريخ السامراء، 1/ 288؛ مصلح الدين مهدوى، همان، 49.

658 ( 1). جلالى الحسينى، مزارات اهل البيت و تاريخها، 141- 143.

659 ( 2). محدث نورى، كشف الاستار، 43؛ مصلح الدين مهدوى، تاريخچه سامراء، 49 به نقل از هدية الزائرين، اديب الملك كه خود شاهد برداشتن خاك از اين جا بوده، گويد:« چون به تدريج از اين مكان تيمناً خاك برمى داشته اند به صورت چاهى در آمده و در اصل چاه نبوده است»( سفرنامه اديب الملك، 102).

660 ( 3). مهدوى، همان، 41؛ به نقل از هدية الزائرين. براى نمونه، بنگريد: محمد كرد على، خطط الشام، 5/ 248. ناصر الدين شاه از زمره كسانى است كه تلاش كرد تا اين چاه را مسدود كند. او مى گويد:« به آقا شيخ محمد گفتم شبكه مطلايى بر درچاه نصب كند»( سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 155).

661 ( 4). ياقوت حموى، معجم البلدان، 3/ 174- 175.

662 ( 1). محسن الامين، اعيان الشيعه، 4/ 540.

663 ( 2). محسن الامين، همان، 1/ 457.

664 ( 3). صحتى سردرودى، همان 94- 95؛ مدرسى، شهر حسين، 265.

665 ( 1). ناصر الدين شاه، همان، 155.

666 ( 2). مهدوى، همان، 51؛ ذبيح اللَّه محلاتى، همان، 1/ 288- 289.

667 ( 3). ناصر الدين شاه، همان، 153؛ ميرزا ابو طالب خان، مسير طالبى، 406.

668 ( 4). قريه بلد امروزه در استان صلاح الدين واقع شده است كه به سبب وجود اين قبر به« بلد سيد محمد» معروف است. اين قريه تا بغداد هشتاد كيلومتر فاصله دارد.

ص:251

669 ( 1). دايرة المعارف تشيع، 1/ 98.

670 ( 2). پيشين، 1/ 98.

671 ( 3). صحتى سردرودى، همان، 107؛ حسينى الجلالى، همان، 146.

672 ( 4). دايرة المعارف تشيع، 1/ 98.

673 ( 1). همان جا.

674 ( 2). همان جا؛ صحتى سردرودى، همان، 108.

675 ( 3). صحتى سردرودى، همان، 133؛ مهدوى، همان، 70.

676 ( 1). مهدوى، همان، 69.

677 ( 2). همان، 85.

678 ( 3). همان، 72.

679 ( 4). همان، 76.

680 ( 1). همان، 74.

681 ( 2). همان، 78؛ موسوى الزنجانى، همان، 127.

682 ( 3). همان، 69.

683 ( 4). مهدوى، همان، 75.

684 ( 1). مهدوى، همان، 52.

685 ( 2). همان، 75.

686 ( 3)130 ,P .1 ,V ,malsI ,nilreitS ,yrneH .

687 ( 4)131 ,P .1 ,V ,dibI .

688 ( 1). مصلح الدين مهدوى، همان، 23؛ جعفرالخليلى، همان، 9/ 85، 220- 221.

689 ( 2). اديب الملك، همان، 109.

690 ( 3). صحتى سردرودى، همان، 155.

691 ( 4).ayiwlaM .

ص:252

692 ( 5)132 ,P .1 ,V .malsI ,enilreitS ,yrneH .

693 ( 6). اديب الملك، همان، 109؛ ناصرالدين شاه در سفرنامه در اين امكان ترديد روا مى دارد و مى گويد:« چون ارتفاع آن بسيار زياد است انسان در بالا رفتن آن دچار ترس مى شود و قطعاً استر و اسب در اين ارتفاع دچار وحشت و ترس فراوان مى شود».( همان، 153).

694 ( 1)133 ,P .I ,V ,malsI ,enilreitS ,yrneH .

695 ( 2). هانرى بايندر، سفرنامه هانرى بايندر، 332.

696 ( 3). جعفر الخليلى، همان، 9/ 223.

697 ( 4).134 ,P .1 ,V .malsI ,enilreitS ,yrneH .

698 دكتر اصغر قائدان، عتبات عاليات عراق، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 4، 1387.